THE DEATH PENALTY IN CORFU

Until the 20th century the penal systems are characterised by their severeness. This severeness does not refer only to the penalisation of acts that nowadays are not considered as criminal, but also to the extreme sentences imposed to the convicts.
In other articles we saw how one could be sentenced to prison, even for a small debt. We also saw that imprisonment, under the conditions of those times (before the 20th c.) was placing the lives of the convict under direct threat.
But the lives of many individuals brought in the courts of law, were not just in danger. The death penalty was once pretty common, for a large variety of offences. Needless to say that the evidence provided in the courts were usually insufficient from the modern point of view, and the judicial resolutions were mostly based on testimonies and avowals coming out from torture, putting their value under question.
It was this situation that drove the Italian Cesare Becaria to publish in Milan an essay “On crimes and Penalties”, in the Enlightenment era. In this text he formulated a series of principles that should dominate Justice, pointing out the principle of correction, instead of the extermination of the offender.
Unfortunately for our ancestors, this principle and the calls for improvement of the conditions under which Justice was operating, were adopted many years later. Humanitarianism was not considered as a commitment for the authorities in the past. Their aim was primely their own security and the maintenance of order, and hence Justice’s mission was mainly emulation.
Emulation, as a cause, was fulfilled both by the death penalty and the procedure of its execution. The convict was pilloried on his way to the scaffold and the executions were carried out with brutal and painful procedures: the decapitation with a broadaxe and the gallows were the most common. Note that during the French Revolution the guillotine was invented as a more “humanitarian” and painless means of execution of the death penalty, and it was used until the beginning of the 20th century. In Corfu, the last execution with the guillotine was carried out in 1887 in the grounds of the New Fortress (Bonates’s Case[1])
Regardless of the crime committed by or inputted to the convict, it is a fact that the death penalty is unacceptable for humanitarian reasons and matters of justice. The death penalty is not reversible, it does not aim to the correction but revenge, and it causes negative feelings and traumas to the relatives of the executed. That’ s why the European civilisation has unanimously rejected the death penalty.
The following document from the Historical Archives of Corfu pictures the last tragic hours of a convict before his execution on some Spring’s day of the 16th century.

LAST WILL OF A MAN SENTENCED TO BE DECAPITATED (translated)

ƒ 30th of May, in the courtyard of the upper prison in the Castle, where is Zacharias Manetas, who tomorrow is going, under the decision of the Glorious Government, to be decapitated for his crime. He called for me, as a notary, to write his last will, in order to set his affairs. He set his own goods and he asks for forgiveness by the Resurrected God and every man. He wishes, as he said, that his wife, becoming now a widow, to be the mistress of all his own goods until the end of her life. And the boy, Georgios, to be the heir of his own assets. He satisfied Miser Perotas Polites for which he owed him. As he says, he received a young ox from Miser Tzortzes Sordinas and he trained it.....

H.A.C., Notaries, Vol. M 180, p. 181v

In this will, the notary does not reveal the reason that Zacharias Manetas was sentenced to death. The information we extract from the text – except from the obvious ones – is the rush or the disturbance of the notary and the collectedness of the goner.
Indeed, the handwriting gradually becomes hasty and indecipherable, either because of emotion (especially at the point that Zacharias refers to his wife and child), or because of lack of time. Nevertheless, the goner is collected enough to “set” his affairs, i.e. to settle his pendant accounts and his assets. Maybe he managed to stand as collected before the executioner’s broad axe.

notes

[1] See Σ. Κατσαρός, Ιστορία της Κέρκυρας, 20032, pp. 417-21.

_____________________

Thiw article was written by Andreas Grammenos and was published in the newspaper "Η Κερκυρα Σημερα"

THE UNION AND THE INCORPORATION OF THE IONIAN ISLANDS WITH GREECE: FOOD FOR THOUGHT

Every year, on May 21st, the inhabitants of the Ionian Islands celebrate the Union with Greece, which took place in 1864. Every year, on that day, the festivities are grand, with decorations, parades and various happenings. Nevertheless, one might hear some words about the unfavorable effects the Union carried for Corfu and the rest of the Islands.
No one can doubt the Hellenism of the Ionian Islands, nor the national belief of their inhabitants. Hence, the Union was a historical necessity, derived from the desires and struggles of the Ionians, their self-definition and the feeling of belonging to the Greek Nation.
Nevertheless, the mode that the Incorporation of the Islands with Greece took place caused a heavy shock to the local communities. The Incorporation, which was so passionately supported by many Ionians, with specific and definitely just expectations, not only did not repaid their efforts, but also left deep wounds on the locals.
A series of establishments and institutions – among others the Ionian Academy and the Archbishopric throne – stopped their operation, while others had to suffer under the constant poverty of the Greek State. The new political system was more democratic, but expanded the corruption and political clientele. In the same time, the agrarian reformation for the favour of which P. Konstantas and other Ionian politicians struggled for so many years, was never introduced until today.
Corfu, an important Mediterranean economical and cultural metropolis of the 19th century, was degraded into a small, remote town of the Greek territory. The wounds of WW II, probably the heaviest among other Greek towns, were never treated by the state, resulting to the current situation: no industrial infrastructure, minor (above the Greek usual, but far from the past status of Corfu) cultural development, insufficient services provided by the state and the local authorities.
The general looseness of the state institutions and the gradual disintegration of the local cultural elite had a negative effect on the local political and cultural civilisation. Perhaps, those negative effects are not so much a result of the situation in Greece itself, but rather of the turbulence of the “transplantation” of the Greek situation into the Ionian Islands.
In any case, it is a fact that, even decades after the Union and the Incorporation, those Ionians who blamed those procedures for the misfortune of the Island, weren’t few.
Among other references to the above, the one by Ambrosios, a monk from the monastery o Myrtidiotissa, written in the beginning of the 20th century, is of great value:

THE UNION WITH THE EYES OF A MONK (translated)

Archives of the monastery of Myrtidiotissa, Catastico 1, p. 168r

During the year 1814, the English conquered Corfu, and their occupation lasted until 1864, when the Union with the rest of Greece took place. It would be better if the earth were torn apart and swallowed us all alive. Three times damn, according to the Triode[1], to Bishop Athanasios who made (sic) the Union and doomed the Ionians.
In the times of England everything was good, and when the Greek nation came, God’s rage came with them, and all the expensiveness and all the great blasphemy. I remember, when I was a little schoolboy, in 1888, that my father – God rest his soul - used to tell me that at the time that the English were in Corfu, in the village of Synarades only two men used to utter profane oaths, a Stathes P. and another Petros, son of A, and no one else. And the Greek nation brought all the sins to the Ionian Islands.[2]


notes

[1] Greek Orthodox religious book.
[2] Extract from the book of Spyros Karydes Αμβροσίου Μοναχού Χρονικά Σημειώματα, η Κέρκυρα των αρχών του 20ου αιώνα μέσα από τα μάτια ενός μοναχού, 2004, p. 107.

_______________

This article was written by Andreas Grammenos and was puplished in the newspaper "Η Κερκυρα Σήμερα"

HISTORY CALLS FOR REPARATION

The most significant historic heritage of the island and the town of Corfu are, undoubtedly, the two stunning fortresses and the remains of other fortifications, which embrace the historic part of the island’s capital for more than four centuries. The significance comes not only by the fact that these enormous arts of the Renaissance architectural science are unique, as human erections, in Greece and the whole of the NE Europe, but also due to their measureless contribution to the formation of the political and cultural character of modern Europe.
In three major occasions, the forts and people of Corfu formed the ultimate outpost of the European world in its struggle to keep the Ottoman Turks away from the heart of the continent. In the 16th, 17th and 18th centuries, Corfu, along with Vienna, were for the Europeans the equivalent of Marathon and Salamis for the ancient Greeks. In 1537, Corfiots faced the wrath of the infamous Chairedin Barbarossa, moaned almost 30,000 dead and captured, but they maintained an unmatched defense and won the battle against the conqueror of Brindisi and other castles in southern Italy. In 1571, Corfu, with its fortifications, ports and people, played the role of the remote base of the Sacred League’s fleet before and after the Battle of Lepanto. Finally, in 1716, the fortifications of Corfu “broke the spear” of the Turkish expansionism for the last time, having, thus, a large part in the decay of the Ottoman Empire.
One and a half century later, the British Armed Forces, while departing after the end of British Protection and the Union of the Ionian Islands with Greece, detonated explosives under these very same fortifications that had saved Europe in the past. Their excuse was that they couldn’t leave such a strong fort standing, since poor Greece was not in position of maintaining and defending it.
Despite the fact that the destruction of Corfu’s fortifications was “legitimated” by two treaties signed in 1863 and 1864 by the European Great Powers (the latter signed by a Greek representative, as well), it was clearly an action against the international (absence of an Ionian representative) and civil laws (destruction of another’s property) and the ideas of preservation of monuments and freedom of independent states (deliberate reduction of an independent country’s means of defense). Under the Treaty of Paris (1815), the Ionian Islands formed “a single, Free and Independent State”, under the exclusive protection of the United Kingdom. Article V of the same treaty, clarifies that the British armed forces should occupy the fortresses, while their ownership was to be maintained by the Ionians. Furthermore, for the duration of the British protection, the Ionian State, paid no less than £ 1.395.000 (mid-19th century equity) as contribution to the occupying British forces, with the greater part concerning the maintenance and expansion of the fortifications.
These facts led even some spokesmen in the British Parliament to blame their government for the illegal action against the Corfiot historic heritage in 1864. At the same time, a century before the UN Convention concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage (1972), Corfiot scholars appealed to the international community for the urgent need to protect the monuments of the European history.
The international political environment of the mid-19th century left no space for sensitivities for the protection of monuments and the respect towards one’s historic heritage, as the rulers of the world would sacrifice almost anything on the sake of raison d’ état. Today things have changed a lot· the international law and the voice of the people force the governments to act for the preservation of monuments which consist part of the world heritage. Corfu is such a case, now expecting from the international community to rectify the mistakes and unfairness of the past.

_____________

This articled was written by Andreas Grammenos and was first uploaded in http://corfuheritage.blogspot.com/

THE CORFIOTS IN THE BATTLE OF LEPANTO

October 1571. One of the greatest naval battles in human history –before the 20th century-, took place in the waters of the Ionian Sea. As an outcome of the tragic (for the Christians) turnout of the war between the Venetians and the Ottoman Turks for Cyprus, the European states formed the Sacra Lega, the Holy Coalition, in order to confront the Ottoman tide. The states that formed the Sacra Lega were Spain, Genova, the Knights of Malta, the German Empire and – off course – Venice with her possessions in the Levant. The Sultan, on his behalf, gathered as many warships as possible from his empire and the vassal emirates of Northern Africa.
In total, about 150,000 man and over than 500 warships collided in the area of the Echinades islands, in a fierce close combat, which lasted five full hours. The naval battle ended with the glorious victory of the Christians, but the bloodshed was heavy for both rivals: the Christians lost about 11,000 souls, while the Ottoman casualties reached 29,990 men.
The fierceness of the fighting was raised by the propaganda of the two rivals, since both the Pope and the Sultan (as the Great Chaliph), each on his behalf, had declared holy war, promising their followers full forgiveness for their sins, and the status of martyr to the dead of the war.
The Corfiots, as vassals of the Venetian Republic, fought also in this harsh battle, having already to demonstrate an exceptional tradition in the wars against the Ottomans. According to the Chrysobul of 1386, by which the Corfiots swore faith to Venice, they were obliged to maintain and man three war galleys to serve beside the metropolitan navy. In 1571, though, due to the exceptional circumstances, Corfu offered four galleys to the Sacra Lega: the “Christ of Corfu”, with Christoforos Contocales as sopracomitto (captain), the “Eagle of Corfu” under the command of Pierros Buas, “Saint Michael” under Georgio Cochinnes, and the “Angel of Corfu” of captain Stylianos Chalikiopoulos.
Nevertheless, a closer look at the list of the warships that fought in the battle, reveals another galley under commander Marcos Fiomachos, named “Saint Peter”. Hence, we should reconsider the number of Corfiote galleys and men that fought in Lepanto, regardless the possibility that Fiomachos fought as a privateer. In any case, the crew of “Saint Peter” were mostly Corfiotes, as proved by a document from the Historical Archives of Corfu[1].
From the commanders mentioned above, Christoforos Contokales gained glory, as he managed to seize the galley of the Pasha of Rhodes, while, on the other hand, Pierros Buas suffered a martyr’s death, after been captured by the Algerian Admiral Ulutch Ali, who ordered to skin him alive. Buas’ galley was captured while it rushed to cover a gap that threatened the centre of the Christian line. Eventually, “Saint Peter” was surrounded by the enemy ships and its crew was massacred.
One of the Corfiots serving in the fatal galley was Theodoros Picernes from the village of Kalafationes, as we are informed by the following document:


CONTRACT FOR THE REPLACEMENT OF A DRAFTSMAN (translated)

May 5th 1571
Mr Antonios Mavros from the village of Counavades, of the Practoria[2] of Gyros, and mr Theodoros Picernes from the village of Kalafationes, both agreed as follows: because mr Antonios was placed in the Galley of the Noble Master Buas, to work himself, as and the other men of the Island, so, the said mr Theodoros promises to work in the said galley in his place, as replacement, for as much time as the rest islanders will work. And in the name of the above (agreement) he (mr Antonios) promises to pay him (mr Theodoros) zeckins in total 24, and a pair of trousers, and to receive (mr Theodoros) the usual wage from the Governor, and the contribution of the village, as the rest of the draftsmen. The 24 zeckins, the said Picernes received from the said Antonios. Mr Christos Macres and mr Ioannes Lagadites guaranteed for mr Picernes. If he leaves (the service) they will serve in his behalf.
A.P.C. (H.A.C.), Notaries, Vol. N 328, p48r

Theodoros Picernes was seeking for a revenue and, since he possibly had an experience as a galley serviceman, he replaced the draftsman Antonios Mavros in the fatal galley of Pierros Buas. The documents of the notaries from the Historical Archives of Corfu do not include more information for his fate. But, having in mind the end of the captain of the Galley, it is rather improbable that the brave villager from Kalafationes survived the Battle.
For centuries, this Corfiot warrior remained unknown and unmentioned, among so many others, but we now are able to address him by name the respect we owe to the thousands of our ancestors that kept away the Ottoman Conqueror from our island and the Christian Europe.

notes
[1] A.P.C. (H.A.C.), Notaries, Volume Π 41, p. 135v
[2] Practoria: administrative district, part of Baylato.

___________________

This article was written by Andreas Grammenos and was published (in Greek) in the newspaper "Η Κέρκυρα Σήμερα"

ΟΙ ΓΑΛΕΡΕΣ, ΟΙ ΚΩΠΗΛΑΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΚΑΠΟΥΛΟΙ

Ο Οκτώβριος, κατά τον οποίο είχε διεξαχθεί η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, είναι ένας μήνας που φέρνει στο νου τις γαλέρες. Τις ταλαιπωρίες, τα μαστιγώματα, την εξάντληση, τις ασθένειες και τις μάχες που κόστισαν τη ζωή σε χιλιάδες ανθρώπους από τα νησιά μας και τις επάκτιες ελληνικές περιοχές.
Παρά το ότι από τον 15ο αιώνα το πυροβόλο άρχισε να κερδίζει σταδιακά έδαφος, η επικράτησή του καθυστέρησε αρκετά, ιδίως σε ότι αφορούσε στη διεξαγωγή του πολέμου στη θάλασσα. Η καινοτομίες στην πλοηγική και τη ναυπηγική μπορεί να έφεραν την καραβέλα και άλλους τύπους εξοπλισμένων με πυροβόλα πλοίων, αλλά οι ναυμαχίες εξακολούθησαν για αιώνες να κρίνονται από τα ρεσάλτα και τις μάχες σώμα με σώμα.
Ιδίως στην κλειστή θάλασσα της Μεσογείου, τα βαρέα ιστιοφόρα δεν επεκράτησαν παρά μετά τα μέσα του 18ου αιώνα. Μέχρι τότε τα πολεμικά ναυτικά των μεσογειακών χωρών στηρίζονταν στα κωπήλατα πλοία: τις γαλέρες και τις γαλεάσσες. Οι μικρές αποστάσεις ευνοούσαν τα πλοία αυτά, ενώ το γεγονός ότι μπορούσαν να κινηθούν με σχετική άνεση ακόμη και σε περιπτώσεις άπνοιας, τους έδινε ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Με τι κόστος, όμως!
Οι άνδρες που αποτελούσαν την κινητήριο δύναμη των πολεμικών υπόκειντο σε τρομερές ταλαιπωρίες, κωπηλατώντας για μέρες, διανύοντας τεράστιες αποστάσεις. Η εξάντληση σε συνδυασμό με τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης και το φτωχό φαγητό, προξενούσε τεράστιες απώλειες στις τάξεις τους, οι οποίες, σύμφωνα με κάποιες πηγές, μπορούσαν να φτάσουν ακόμη και το 80-85%!
Ως κωπηλάτες στις βενετικές γαλέρες υπηρετούσαν μουσουλμάνοι σκλάβοι, κατάδικοι, κληρωτοί από τις υπερπόντιες κτήσεις, καθώς και κάποιοι μισθοφόροι, οι οποίοι είτε επειδή κυνηγούσαν την περιπέτεια, είτε γιατί είχαν ανάγκη τα χρήματα, εξέθεταν τον εαυτό τους στις συνθήκες που περιγράψαμε παραπάνω.
Λαμβάνοντας υπόψιν αυτές ακριβώς τις συνθήκες, μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε τους λόγους που οδηγούσαν πολλούς από τους φτωχούς κωπηλάτες να λιποτακτήσουν, παρά τις αυστηρότερες ποινές που αντιμετώπιζαν κατόπιν. Ακόμη και οι μισθοφόροι μπορεί να εγκατέλειπαν το πόστο τους στον πάγκο και τα νομίσματα που θα γέμιζαν το πουγκί τους προκειμένου να σώσουν την υγεία και τη ζωή τους.
Μια τέτοια περίπτωση εντοπίζουμε στην παρακάτω συμβολαιογραφική πράξη συμβιβασμού από τη βόρεια Κέρκυρα.

ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΑΠΟ ΛΙΠΟΤΑΚΤΗ (17ος αι.)

1636, ημέρα 10 του Αυγούστου. Έσοθεν ηκίας του κυρ Ιωάννου Ρέβη, ης το χωρίον του Αγήου Αθανασήου. Επιδή και ο Μηκέλης Ληβαδιότις εκ το άνοθεν χορίο ήχε κορδάρη[1] να πάγη ης το κάτεργο του Ευγενή Βενετίον κυρ Τζαναληβήζε Μπάλμπι, και έλαβε τορνέσια[2] από τον άνοθεν άρχον και έπιτα έφηγε από το αυτό κάτεργο, και ήλθαν την σήμερον ο Š ΚαποΤζόρτζης με ετέρους σκαπούλους[3] του άνοθεν κατέργου[4], διά να έβρουν και πηάσουν τον άνοθεν Μηκέλη. Και επηδή δεν ήβραν αυτόν, ήθελαν να πιάσουν τον παρόντα κηρ Ανδρέα Μουμούρη, πεθερός του άνοθεν Μηκέλη. Και ενεφανήστη η παρούσα κηράτζα Ελένη και επαρακάλεσε τον άνοθεν Š Κάπο ώτι να ήθελε αφήση τον άνοθεν κηρ Αντρέα και ώτι ήθελε εβρεθή δεμπετώρος[5] ο άνοθεν Μηκέλης του άνοθεν Άρχον, να ήθελε πληρόση αυτή. Και την σήμερον, θεληματικός τρόπου, η άνοθεν και παρόντες κηράτζα Ελένη και κηρ Αντρέας, και αυτή ομού και ινσόλδου[6], ωμπληγάροντε[7] ώτι διά το αυτό δέμπιτο[8] όπου ήθελε εβρεθή του αυτού Μηκέλη, υπόσχονται να του δόσουν του άνοθεν Κάπου δια όλον τον μήνα τον Δικέμβρηον 1636 τόσο λάδι καθαρό ης την φονήν[9]…
Α.Ν.Κ., Συμβ., Τόμος Μ 246

Ο Μικέλης Λιβαδιώτης, πιεζόμενος, προφανώς από την ανέχεια, αποφάσισε να μπαρκάρει με τη γαλέρα του Σιορ Μπάλμπι, ως κωπηλάτης. Η γαλέρα ήταν μάλλον ιδιωτική, κουρσάρικη ή ενταγμένη στον στόλο, όπως συνηθιζόταν τότε, και πρέπει να συμμετείχε στις επιχειρήσεις για την άμυνα της Κρήτης, σε έναν αργό αλλά πεισματώδη πόλεμο που είχε αρχίσει από τη δεκαετία του 1620.
Ο Μικέλης κουράστηκε, εξαντλήθηκε από τη σκληρή εργασία και τη λιγοστή γαλέτα, το «μπισκότο» που έτρωγε. Για δεκάδες, εκατοντάδες μίλια καθόταν στον πάγκο του γυμνός και τραβούσε το κουπί με άλλους τρεις, οι οποίοι μπορεί να ήταν ξένοι ή κατάδικοι, ή πολύ αδύναμοι με αποτέλεσμα να τον επιβαρύνουν. Έλαμνε και σκεφτόταν το χωριό του στην Κέρκυρα, τη γυναίκα του που είχε αφήσει πίσω. Και κάποτε αποφάσισε ότι τα χρήματα δεν άξιζαν άλλες θυσίες και λιποτάκτησε.
Οι Σκάπουλοι της γαλέρας τον αναζήτησαν στο χωριό του και αφού δεν τον βρήκαν, απήγαγαν τον πεθερό του ώστε να λάβουν έγγραφη υπόσχεση ότι τα χρήματα που είχε λάβει ο Μικέλης θα τους επιστρέφονταν.

Σημειώσεις

[1] Κορδάρω: συμφωνώ.
[2] Τορνέσιο: νόμισμα της εποχής.
[3] Σκάπουλος: πεζοναύτης. Αν κάποιος κωπηλάτης άλλαζε πόστο και από τους πάγκους ανέβαινε στο κατάστρωμα ως σκάπουλος έλεγαν ότι «την σκαπούλαρε», δηλαδή ότι γλίτωσε τη σκληρή δουλειά.
[4] Κάτεργο: γαλέρα.
[5] Δεμπετώρος: χρεώστης.
[6] Ομού και ινσόλδου: από κοινού και αλληλεγγύως.
[7] Ομπλιγάρομαι: υποχρεούμαι.
[8] Δέμπιτο: χρέος.
[9] «Εις την φωνήν»: σύμφωνα με τη διατίμηση.

1570 – 1572 Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΣΤΙΣ ΓΑΛΕΡΕΣ

Η δεκαετία του 1570 ήταν κρίσιμη και γεμάτη δεινά για τους χριστιανούς της Ανατολής.
Με την άνοδο του Σελήμ στον θρόνο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ξεκίνησε για μια ακόμη φορά να επεκτείνεται, για να φτάσει στη μεγαλύτερη έκτασή της στο τέλος του αιώνα. Όπως ήταν φυσικό, πρώτος στόχος για τους Οθωμανούς στάθηκαν οι βενετικές κτήσεις της Ανατολής, και πιο συγκεκριμένα η Κύπρος.
Η εκστρατεία κατά της Μεγαλονήσου ξεκίνησε το καλοκαίρι του 1570 και έληξε τον Αύγουστο του επομένου έτους με την πτώση της Αμμοχώστου και τη σφαγή υπερασπιστών και κατοίκων από τα στρατεύματα του Λάλα Μουσταφά. Σε όλο το διάστημα του πολέμου αυτού, η Βενετία δεν έπαψε να εκλιπαρεί τα άλλα χριστιανικά κράτη της Ευρώπης για βοήθεια και τον Πάπα να κηρύξει σταυροφορία.
Ο Πάπας είδε θετικά την υπόθεση, όμως οι Ευρωπαίοι αδιαφορούσαν για καιρό, κάποιοι γιατί αντιμετώπιζαν τα δικά τους εσωτερικά ή εξωτερικά προβλήματα, άλλοι γιατί θεωρούσαν πως δεν τους αφορούσαν οι σφαγές στην Ανατολή αφού, μάλιστα, αυτοί που σφαγιάζονταν ήταν κυρίως "αιρετικοί" Έλληνες, ενώ μερικοί, όπως οι Γάλλοι, θεωρούσαν τους Οθωμανούς χρήσιμους εταίρους.
Όταν, όμως, άρχισαν να φτάνουν στα δυτικά Λατίνοι και Έλληνες επιζήσαντες από την πολύπαθη Κύπρο, οι φρικιαστικές τους αναφορές για τις σφαγές και τα μαρτύρια των Χριστιανών συγκλόνισαν πολλούς, οι οποίοι άρχισαν σιγά σιγά να ανταποκρίνονται στις εκκλήσεις των Βενετών.
Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν να συμπηχθεί η Sacra Lega («Ιερή Συμμαχία»), ένας τεράστιος στόλος που η Μεσόγειος είχε να δει αιώνες. Ο στόλος αυτός καταναυμάχησε τον μέχρι τότε πανίσχυρο Οθωμανικό στην περίφημη Ναυμαχία της Ναυπάκτου στις 7 Οκτωβρίου του 1571, έναν περίπου μήνα μετά την πτώση της Αμμοχώστου.
Ακόμη και μετά τη ναυμαχία, όμως, οι Βενετοί και οι Έλληνες υπήκοοί τους δεν ηρέμησαν. Η ειρήνη αργούσε ακόμη να επιστρέψει στην περιοχή, και οι εφήμεροι σύμμαχοι είχαν επιστρέψει ήδη στις χώρες τους.
Το καλοκαίρι του 1572, πολλοί Κερκυραίοι είχαν συμπληρώσει έναν τουλάχιστον χρόνο υπηρεσίας στις γαλέρες, και είχαν συμμετάσχει στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου και άπειρες άλλες συγκρούσεις. Καθώς η κόπωσή τους, σωματική και ψυχική, ήταν μεγάλη, μερικοί από αυτούς αναζητούσαν τρόπους να αποδεσμευτούν από την υπηρεσία στα πολεμικά κάτεργα.
Ένας από αυτούς ήταν ο Ιωάννης Πηλός, όπως αποκαλύπτει το παρακάτω κείμενο.

ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΥ ΜΕ ΚΥΠΡΙΟ ΣΚΑΤΖΑΔΟΥΡΟ

10/6/1572
Ο παρών Ιωάννης Πηλός του κυρ Μένιγου… ευρίσκεται εις το κάτεργο[1] του Τιμίου Μισέρ Μάρκου Φιομάχου σκάπουλος[2], και μη έχοντας το βολετό να υπάγη, εσυμφώνησε μετά του παρώντα κυρ Χριστόφορο Κυπριώτη του Νικολού από τη Λάρνακα της Λαπιθούς, και έβαλε αυτόν σκατζαδούρο[3], να οφείλη πορευθείναι αυτός κυρ Χριστόφορος με το ρηθέν κάτεργο σκάπουλος, εις τον τόπον αυτού να δουλεύση όσον καιρόν ήθελε δουλεύση ο αυτός Ιωάννης, και να λαμβάνη τας πάγας[4] του Αγίου Μάρκου. Και διά την αυτήν εργασίαν ως άνωθεν, δέδωκε χάρισμα ο άνωθεν Πηλός προς τον αυτόν Χριστόφορον δουκάτα κουρέντε[5] 8 προς λίτρες 6 το καθέν… Ακόμη, είτι του αβατζάρη αβάντζο[6] από το κάτεργο του Κοντόκαλη όπου εδούλευσε, να το λάβη και αυτό ο αυτός κυρ Χριστόφορος. Και διά σιγουρώτητα του αυτού Πηλού εσέβη εγγυητής ο παρών Μαστρο Νικόλαος ο Τρίγγης και κοντραπιέτζος εσέβη ο παρών κυρ Αλέξανδρος Πηλός. Ακόμη υποσχέθη ο άνωθεν Πηλός ότι εάν και τον άλλο χρόνο ήθελαν αρματώση και επάρουν τον αυτόν Χριστόφορον πάλιν σκάπουλον, καθώς και οι άλλοι ήθελαν χαρίση τους σκατζαδούρους, να χρεωστά και αυτός να του αποκρίνεται να τον ευχαριστή. Και ούτως εσυμφώνησαν υπό μαρτυρίας κυρ Ανδρέου του Δελάρτα και κυρ Μιχάλη Μωραΐτη.
Α.Ν.Κ., Συμβ., Τόμος Π 41, σ. 135v

Ο κυρ Χριστόφορος ήταν ένας από τους πολλούς «Κυπριώτες» που κατέφυγαν στην Κέρκυρα μετά την κατάληψη του νησιού τους από τους Οθωμανούς. Ο συγκεκριμένος πρόσφυγας, όμως, είχε προφανώς πολεμική εμπειρία, την οποία αποφάσισε να αξιοποιήσει προκειμένου να αντιμετωπίσει την ανέχεια που συνόδευε τον εκπατρισμό του.
Ο κυρ Ιωάννης είχε κληθεί να υπηρετήσει ως σκάπουλος στη γαλέρα του Μάρκου Φιομάχου, την πέμπτη «χαμένη» κερκυραϊκή γαλέρα που συμμετείχε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Έχοντας όμως πολεμήσει και στη Ναυμαχία στη γαλέρα του Χριστόφορου Κοντόκαλη, ο κυρ Ιωάννης θέλησε να απαλλαγεί, και για τούτο ήρθε σε συμφωνία με τον Κύπριο πρόσφυγα.
Για τη «σκάτζα», την αντικατάστασή του, κυρ Χριστόφορος θα λάβαινε οκτώ δουκάτα επιπλέον των μισθών από το κράτος. Τα οκτώ δουκάτα, όμως, δεν ήταν αρκετά, ιδιαίτερα για μια τέτοια ανήσυχη και επίφοβη περίοδο. Έτσι, ο κυρ Ιωάννης δίνει στον αντικαταστάτη του και το μερίδιό που έλαβε τον προηγούμενο χρόνο από τη γαλέρα του Κοντόκαλη, που είχε αιχμαλωτίσει την «καπιτάνα» της Ρόδου, μια από τις πλουσιότερες γαλέρες των Οθωμανών.

Σημειώσεις

[1] Κάτεργο: κωπήλατο πολεμικό.
[2] Σκάπουλος: πεζοναύτης.
[3] Σκατζαδούρος: αντικαταστάτης.
[4] Πάγα: ποσό, πληρωμή.
[5] Κουρέντε: «καθαρά».
[6] Αβάντζο: κάτι επιπλέον, «μπόνους».

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΟΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ

Περιεχόμενα

Πρόλογος.

Εισαγωγή.

Η ίδρυση της Ιονικής Τράπεζας.

Η λειτουργία της Ιονικής.

Ι. Επτάνησα.

ΙΙ. Ελληνικό Κράτος.

Συμπεράσματα.

Βιβλιογραφία.

Πρόλογος

Η ανάπτυξη των τραπεζών αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική εξέλιξη στην οικονομική ιστορία του 19ου αιώνα, με αποτελέσματα που είναι ορατά μέχρι τη σύγχρονή μας εποχή. Πράγματι, πλάι στην αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών, οι τράπεζες, με τη μορφή που πήραν, καθώς και τα προϊόντα τους, αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες ολοκλήρωσης της βιομηχανικής επανάστασης, της επικράτησης του φιλελευθερισμού, ακόμη και του εθνικισμού, φαινομένων που, εν πολλοίς, διαμόρφωσαν τον σύγχρονο κόσμο.
Στο πλαίσιο αυτό, η ιστορία της Ιονικής Τράπεζας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ιδρύθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, ώστε να δραστηριοποιηθεί σε μια ευρωπαϊκή περιοχή (τα Επτάνησα) χωρίς πρότερη εμπειρία σε ανάλογους οργανισμούς, και μέχρι το 1864 λειτούργησε ταυτόχρονα ως μία αυτοκρατορική βρετανική τράπεζα, αλλά και ως εθνικό (Επτανησιακό) χρηματοπιστωτικό ίδρυμα. Επιχείρησε ως άλλος ένας αποικιοκρατικός μηχανισμός, αλλά και ως θεσμός που τελικά συνέβαλε στην οικονομική μετεξέλιξη και ανάπτυξη της περιοχής.
Η ιστορία της γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα μετά το 1864, οπότε λειτουργεί πλέον στο πλαίσιο του ελληνικού βασιλείου. Λειτουργεί ως φορέας υλοποίησης της ελληνικής νομισματικής πολιτικής (εκδοτικό δικαίωμα), αλλά και ως δίαυλος εξυπηρέτησης των βρετανικών συμφερόντων στη χώρα. Επεκτείνεται και σε άλλες περιοχές βρετανικού ενδιαφέροντος, παραμένοντας ταυτόχρονα βασικός αρωγός της ελληνικής βιομηχανίας και της σημαντικότατης παραγωγής σταφίδας.
Σε όλο το παραπάνω διάστημα, αντιμετωπίζει τον σκληρό ανταγωνισμό της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, με κεντρικό σημείο τριβής το εκδοτικό δικαίωμα. Η κατάληξη ήταν προδιαγεγραμμένη, από τη στιγμή, μάλιστα, που το ελληνικό κράτος είχε επιλέξει την Εθνική ως τον οικονομικό φορέα υλοποίησης της εθνικής στρατηγικής. Όταν το 1920 το εκδοτικό δικαίωμα της Ιονικής Τράπεζας λήγει, ο κύκλος εργασιών της αρχίζει να περιορίζεται και οι μέτοχοι του Σίτυ αναζητούν λύσεις στην επέκταση της τράπεζας στον μεσογειακό χώρο. Στη δεκαετία του 1950, όμως, ο κυπριακός αγώνας και οι πολιτικές ανακατατάξεις στην Αίγυπτο δίνουν τη χαριστική βολή στον πολυεθνικό χαρακτήρα της Ιονικής, τουλάχιστον όσον αφορά στη γεωγραφική εξάπλωση των εργασιών της. Από εκεί και ύστερα, η Ιονική Τράπεζα υποβαθμίζεται σε ένα μικρομεσαίο ελληνικό χρηματοπιστωτικό ίδρυμα, για να πωληθεί, να κρατικοποιηθεί και, τελικά, να ιδιωτικοποιηθεί ξανά, απορροφούμενη από έναν στιβαρό ιδιωτικό τραπεζικό όμιλο της νέας χιλιετίας.

Εισαγωγή

Τα Επτάνησα (όσον αφορά στη μεταμεσαιωνική και νεώτερη ιστορία τους) αποτελούσαν μια καθαρά ευρωπαϊκή περιοχή[1]. Η ιστορική τους μοίρα τα έφερε, από νωρίς σχετικά, στην κυριαρχία των Βενετών, με αποτέλεσμα η γεωγραφική τους θέση να μη συμπίπτει με την κοινωνικοπολιτισμική τους ταύτιση. Αν και σε απόσταση αναπνοής από τις Οθωμανικές ακτές, οι κάτοικοι των Επτανήσων παρακολουθούσαν τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη, γίνονταν κοινωνοί των ευρωπαϊκών κατακτήσεων και κινημάτων, συμμερίζονταν τους προβληματισμούς και τις αναζητήσεις των υπολοίπων Ευρωπαίων.
Παρά ταύτα, η πτώση της διεθνούς ισχύος της Βενετίας και η ταυτόχρονα αυξανόμενη αυταρχικότητα τους κράτους, είχαν ως συνέπεια την παρεμπόδιση της παρακολούθησης των μεγάλων ευρωπαϊκών εξελίξεων των τελών του 18ου αιώνα. Οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι και ο καθαρά αποικιοκρατικός χαρακτήρας των πρώτων ετών της Βρετανικής Προστασίας, παρέτειναν αυτήν την κατάσταση μέχρι τη δεκαετία του 1830, οπότε οι πολιτικές εξελίξεις στα νησιά επέτρεψαν τη σχετική ανάδυση του αστικού πολιτικού λόγου, ο οποίος, εκτός από την εθνική ολοκλήρωση, διεκδικούσε την εφαρμογή των ευρωπαϊκών επιτευγμάτων που θα είχαν ως αποτέλεσμα την οικονομική ανάπτυξη και, ως εκ τούτου, την κοινωνικοπολιτική εξέλιξη του τόπου[2]. Ένα από τα κυριότερα αιτήματα, λοιπόν, των Επτανησίων, ήταν η ίδρυση ενός τουλάχιστον χρηματοπιστωτικού ιδρύματος με εκδοτικό δικαίωμα, το οποίο θεωρούσαν ατμομηχανή της οικονομικής ανάπτυξης.
Κατά τον Μεσαίωνα και μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα, στα Επτάνησα δεν υπήρχε χρηματοπιστωτικό ίδρυμα. Πρόκειται, άλλωστε, για μια εποχή που στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, και υπό τις επιταγές της Καθολικής Εκκλησίας, απαγορεύεται ουσιαστικά ο έντοκος δανεισμός, στοιχείο που λειτουργούσε αποτρεπτικά στην ίδρυση δανειοδοτικών οργανισμών, ενώ η κοπή νομισμάτων παρέμενε σχεδόν αποκλειστικά υπό κρατικό έλεγχο, με την αξία του χρήματος να προσδιορίζεται δεσμευτικά από την εμπορική αξία των μετάλλων από τα οποία αποτελούνταν και την καθαρότητά τους σε αυτά. Οι μικροί παραγωγοί και επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνταν στο εμπόριο και τη βιοτεχνία (συμπεριλαμβανομένης της μεταποίησης αγροτικών προϊόντων), κατέφευγαν στην υποτιμημένη προπώληση μέρους της παραγωγής (προστύχιον)[3] και στον δανεισμό με ενέχυρο (βλησίδι)[4] προκειμένου να εξασφαλίσουν κεφάλαια για τη διεύρυνση του κύκλου εργασιών τους. Οι ατομικές ή συνεταιριστικές επιχειρήσεις μεγαλύτερης κλίμακας αντλούσαν τα απαραίτητα κεφάλαια κυρίως από τον συσσωρευμένο πλούτο των ιδιοκτητών τους. Παράλληλα με τα παραπάνω, υπήρχε και ο καθαρά έντοκος δανεισμός από Εβραίους χρηματιστές, φαινόμενο που υπήρξε, πάντως, περιορισμένο και ευκαιριακό και, ως εκ τούτου, δεν επηρέασε ιδιαίτερα τις εξελίξεις[5]. Η ίδρυση στην Κέρκυρα κρατικού Ενεχυροδανειστηρίου (Monte di Pietà) το 1631, δεν βελτίωσε την κατάσταση, κυρίως λόγω της πλημμελούς διαχείρισής του, που είχε σαν αποτέλεσμα την περιορισμένη και κατά καιρούς διακοπτόμενη λειτουργία του[6].
Οι πολιτικές ανακατατάξεις των αρχών του 19ου αιώνα[7] έφεραν στο προσκήνιο την υποβαθμισμένη μέχρι τότε αστική τάξη, η οποία είχε οπωσδήποτε διάθεση να δραστηριοποιηθεί οικονομικά, έχοντας ως βάση την αναδυόμενη ναυτιλία και το θαλάσσιο εμπόριο. Παρά ταύτα, η διατήρηση του αναχρονιστικού φεουδαλικού συστήματος που διείπε το βασικό παραγωγικό κεφάλαιο, δηλαδή τη γη, καθώς και τη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων σε συνδυασμό με το ύφος εξουσίας των πρώτων, κυρίως, Βρετανών Αρμοστών, δεν επέτρεψε τη δημιουργία ενός ευνοϊκού για την οικονομική ανάπτυξη θεσμικού πλαισίου, ούτε των απαραίτητων υποδομών. Αντίθετα, εντάθηκε η εκμετάλλευση των μικροκαλλιεργητών από τους οικονομικά ευρωστότερους[8], με τον πλέον αντιπαραγωγικό τρόπο, αφού, μάλιστα, εισήχθη και η ποινή της προσωποκράτησης για μη εξυπηρετούμενα χρέη[9].
Ο ευρωπαϊκός αναβρασμός της δεκαετίας του 1830 (βελγική επανάσταση, έξωση Βουρβόνων από τη Γαλλία κ.τ.λ.) είχε επίδραση και στα Επτάνησα. Οι φιλελεύθεροι και οι αστοί με επικεφαλής τον Α. Μουστοξύδη, ισχυροποίησαν τη θέση τους στην Ιόνιο Βουλή και ενέτειναν τις προσπάθειές τους για πρόοδο σε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο[10].
Με την πρόθεση να απαγκιστρωθεί ο πρωτογενής τομέας από την τοκογλυφία και να αποκτήσει οργανωμένη χρηματαγορά με γνώμονα την ανάπτυξη, η 5η Βουλή προέβλεπε με νόμο της (Ν. 83/16.7.1837) την ίδρυση πιστωτικής και αποταμιευτικής τράπεζας με εκδοτικό δικαίωμα και κρατική συμμετοχή στο κεφάλαιο και τη διοίκηση[11]. Η απόπειρα αυτή δεν ευοδώθηκε λόγω της απροθυμίας συμμετοχής των ντόπιων κεφαλαιούχων που θεωρούσαν προσφορότερη την τοκογλυφία[12] και η Αρμοστεία του Sir Howard Douglas στράφηκε προς την πρωτοβουλία μιας ομάδας επενδυτών που δραστηριοποιήθηκε σχετικά με έδρα το Λονδίνο.

Η ίδρυση της Ιονικής Τράπεζας

Το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων βρήκε τη Βρετανία ισχυροποιημένη όσο ποτέ στη διεθνή πολιτική και οικονομική σκηνή. Έπειτα από αιώνες αποκλεισμού από την ηπειρωτική Ευρώπη, η Αλβιόνα είχε καταφέρει να οικοδομήσει ένα στιβαρό δίκτυο επιρροής, να αποκτήσει εδαφικά ερείσματα και να αναγνωριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα μέλη ενός διεθνοπολιτικού οργανισμού διαχείρισης των ευρωπαϊκών πραγμάτων (Ιερά Συμμαχία). Ταυτόχρονα, όχι μόνο δεν είχε υποστεί την αφαίμαξη που υπέστησαν οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις σε οικονομικό, υλικοτεχνικό και πληθυσμιακό επίπεδο, όχι μόνο είχε αποφύγει τους κοινωνικοπολιτικούς κλυδωνισμούς που συντάραξαν άλλα καθεστώτα, αλλά είχε εκμηδενίσει ναυτικά τους εμπορικούς της αντιπάλους, αναδεικνυόμενη μόνη κυρίαρχος ενός εμπορικού δικτύου που εκτεινόταν από τη Ρωσία έως την ανατολική Μεσόγειο.
Κρίσιμης σημασίας βάση για τα βρετανικά συμφέροντα στη Μεσόγειο αποτελούσαν τα Επτάνησα, για τα οποία η Βρετανία είχε λάβει εντολή προστασίας από τη Συνδιάσκεψη των Παρισίων το 1815. Οι Βρετανοί δεν είδαν στα Επτάνησα μόνο στρατηγική αξία[13], αλλά από την αρχή αντελήφθησαν ότι τα επτανησιακά λιμάνια και η ενδοχώρα αποτελούσαν ένα πολύτιμο πεδίο εμπορικής εκμετάλλευσης και επέκτασης στις απέναντι επάκτιες περιοχές. Τα ίδια τα νησιά διέθεταν έναν αρκετά μεγάλο πληθυσμό[14], ο οποίος, χάρη στη διαφορική οικονομική του διαστρωμάτωση, απορροφούσε σημαντική ποικιλία και μεγάλες ποσότητες βρετανικών βιομηχανικών προϊόντων[15]. Οι εκατέρωθεν ηπειρωτικές ακτές[16] αποτελούσαν εδάφη εν γένει φτωχά σε υλικοτεχνικούς όρους, στοιχείο που ευνοούσε τη βρετανική εμπορική διείσδυση[17]. Παράλληλα, τόσο τα Επτάνησα, όσο και οι απέναντι ακτές, παρήγαγαν σημαντικές ποσότητες φθηνών πρωτογενών προϊόντων, χρήσιμων στο βρετανικό εμπόριο και τη βιομηχανία, πολλαπλασιάζοντας τα οφέλη από την Προστασία, η οποία, ούτως ή άλλως, ήταν σχετικά ανέξοδη[18].

Από ό,τι προκύπτει, τα παραπάνω, και όχι καθ’ αυτή τη χρηματοοικονομική εξυγίανση των Επτανήσων, είχαν στο μυαλό τους οι Βρετανοί επενδυτές με τους οποίους ήρθε σε επαφή ο εντεταλμένος του Αρμοστή Douglas, Sir Alexander Wood[19] στα τέλη του 1837. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συγκεκριμένη ομάδα επενδυτών[20] είχε πρωτοστατήσει λίγο νωρίτερα (1833-5) στην ίδρυση μιας σημαντικής αποικιακής τράπεζας, της Royal Bank of Australasia and South Africa. Το στοιχείο αυτό μας διαφωτίζει σχετικά με τις διασυνδέσεις της ομάδας στα υψηλά κυβερνητικά κλιμάκια του Λονδίνου, αλλά και με την αρχική της αντίληψη αναφορικά με την υπό ίδρυση Ιονική Τράπεζα. Σύντομα, πάντως, οι επενδυτές ανακάλυψαν ότι στην περίπτωση της Ιονικής έπρεπε να επιχειρήσουν σε ένα διαφορετικό περιβάλλον και να λάβουν υπ’ όψιν τις ιδιαίτερες παραμέτρους του. Για τον λόγο αυτό, χρειάστηκαν αρκετά περισσότερο χρόνο απ’ ότι για να ιδρύσουν την Royal Bank of Australasia and South Africa.
Είναι βέβαιο ότι η αλληλογραφία που ανέπτυξε στη συνέχεια ο John Wright με τον Αρμοστή Douglas, τον πρόεδρο της Ιονίου Γερουσίας, Κόμη Σπ. Βούλγαρη και τον Sir A. Wood, όπως και η αποστολή στα νησιά του μελλοντικού γενικού γραμματέα της εταιρείας, George Ward, στάθηκαν ιδιαίτερα διαφωτιστικές για τους επενδυτές, οι οποίοι διείδαν σημαντικά οφέλη στο να ιδρύσουν μια κρατική και όχι αποικιακή τράπεζα στο επτανησιακό προτεκτοράτο. Στο prospectus της «Ιονικής Κρατικής Τράπεζας» που κυκλοφορήθηκε στο Λονδίνο τον Ιανουάριο του 1839 δηλωνόταν ότι η τράπεζα θα ιδρυόταν με βάση τον Νόμο του 1837 της Ιονίου Βουλής[21] και την πρόσκληση του Αρμοστή των νησιών. Παράλληλα, τονίζονταν η σημασία του εμπορίου της σταφίδας και των Ιόνιων λιμένων ως διαμετακομιστικών σταθμών για την εξαγωγή βρετανικών προϊόντων στην απέναντι ευρωπαϊκή ενδοχώρα[22].
Παρά την εκκρεμότητα σημαντικών ζητημάτων, διατέθηκαν 3.500 μετοχές της υπό ίδρυση τράπεζας, ενώ άλλες 500 προβλεπόταν να διατεθούν σε Επτανησίους επενδυτές. Με βάση την ανταπόκριση του κοινού, η ομάδα του Wright συνήψε ιδιωτικό συμφωνητικό με το οποίο προβλεπόταν η ίδρυση της τράπεζας ως εταιρεία ή συμμετοχική επιχείρηση με διοικητικό συμβούλιο και μετόχους. Αν και αυτή η κίνηση έδινε κάποια νομική βάση στο εγχείρημα, απαιτούνταν αρκετές ακόμη διαδικασίες για την επίσημη ίδρυση, καθώς η ομάδα του Wright είχε την πρόθεση να ιδρύσει την τράπεζα ως επιχείρηση υποκείμενη στην ιόνια και όχι τη βρετανική νομοθεσία[23]. Το σημείο αυτό διαφοροποιεί την Ιονική από τις υπόλοιπες υπερπόντιες βρετανικές τράπεζες που είχαν ιδρυθεί κατά τη δεκαετία του 1830[24], αποδίδοντάς της τον δυϊκό χαρακτήρα ενός χρηματοπιστωτικού ιδρύματος που αποτελεί ταυτόχρονα αυτοκρατορικό (βρετανικό) και εθνικό (επτανησιακό) οικονομικό θεσμό.
Στη συνέχεια, οι επενδυτές απέστειλαν στην Κέρκυρα τους G. Ward και James Hunter (ο τελευταίος είχε εισαχθεί στη «διοίκηση» της υπό ίδρυση τράπεζας) με σκοπό να διαπραγματευτούν με τους τοπικούς θεσμικούς παράγοντες το καθεστώς της μελλοντικής τράπεζας. Οι δύο απεσταλμένοι είχαν εντολές να διατρανώσουν την πλήρη αντίθεση των επενδυτών σε οποιαδήποτε κυβερνητική παρέμβαση στην εσωτερική λειτουργία της τράπεζας, αλλά κυρίως να διαπραγματευτούν τους όρους σχετικά με το εκδοτικό δικαίωμα της Ιονικής[25].
Παρά την απουσία σχετικής αναφοράς από το prospectus της Ιονικής τον Ιανουάριο του 1839, το εκδοτικό δικαίωμα θεωρούταν από τους επενδυτές ως εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την ίδρυση της τράπεζας[26]. Σε επιστολή τους προς τον Αρμοστή Douglas, οι επενδυτές καθιστούσαν σαφές ότι η έκδοση χαρτονομισμάτων θα καλυπτόταν από την εξόφληση συναλλαγματικών[27]. Συνεπώς, η φερεγγυότητα του κυκλοφορούντος νομίσματος θα κρινόταν με βάση τη φερεγγυότητα των εξοφλούμενων συναλλαγματικών και θα κινδύνευε μόνο στην περίπτωση που τα στελέχη της τράπεζας στα νησιά αποτύγχαναν να ελέγξουν το αντίκρισμα των συναλλαγματικών που εξοφλούσαν, είτε λόγω ανταγωνισμού, είτε εξ αιτίας μεγάλης πίεσης από ντόπιους παράγοντες. Επιπλέον, τόνιζαν ότι αρκούσε ο κρατικός έλεγχος των περιοδικών αποδόσεων της τράπεζας για να πιστοποιείται η νομιμότητα της έκδοσης νομισμάτων[28], η οποία θεωρούσαν ότι μπορούσε να φτάσει το τριπλάσιο του κεφαλαίου της Ιονικής.
Με αυτή την επιχειρηματολογία, η οποία στηριζόταν και στους θεωρητικούς της Νομισματικής Σχολής που κέρδιζαν έδαφος στη Βρετανία[29], οι επενδυτές ζητούσαν από το Ιόνιο κράτος την (μη δεδομένη εκείνη την εποχή) αποκλειστικότητα στο εκδοτικό δικαίωμα. Κατά την επιχειρηματολογία τους, ο έλεγχος της κυκλοφορίας του νομίσματος και, ως εκ τούτου, της διακύμανσης των τιμών, θα ήταν εφικτός μόνο με την θέσπιση αποκλειστικού εκδοτικού δικαιώματος, καθώς σε τέτοια περίπτωση οι αντιδράσεις της τράπεζας σε τυχόν κραδασμούς της αγοράς, θα ήταν άμεσες και αποτελεσματικές, με κύριο όπλο τα επιτόκια προεξόφλησης των συναλλαγματικών[30].
Ο Αρμοστής Douglas έδειξε να πείθεται από τους συμπατριώτες του επενδυτές και επιχείρησε να προωθήσει το θέμα της Ιονικής στα υπόλοιπα θεσμικά όργανα του κράτους (Βουλή – Γερουσία), καθώς ήταν απαραίτητη μια νομοθετική ρύθμιση για την επιτυχή κατάληξη του εγχειρήματος. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο προηγούμενος νόμος 83/1837, προέβλεπε την ίδρυση εθνικής τράπεζας με κρατική συμμετοχή στο κεφάλαιο και τη διοίκηση, κεφάλαιο ₤100.000 και εκδοτικό δικαίωμα ανερχόμενο στο ήμισυ του κεφαλαίου. Ως εκ τούτου, οι διαφοροποιήσεις του σχήματος της Ιονικής σε σχέση με τον νόμο 83/1837, έπρεπε να καλυφθούν νομικά, είτε με την ψήφιση νέου νόμου, είτε με σχετική, εγκεκριμένη από τη Βουλή, τροπολογία του Ν. 83/1837[31].
Στο σημείο αυτό τα πράγματα άρχισαν να περιπλέκονται. Την Άνοιξη του 1839 το πολιτικό σκηνικό των Επτανήσων ήταν ρευστό, με τις πολιτικές δυνάμεις και την Αρμοστεία εν βρασμώ, καθώς η φιλελεύθερη αντιπολίτευση διεκδικούσε αλλαγή του εκλογικού συστήματος, ελευθεροτυπία και φιλελευθεροποίηση του Συντάγματος. Στο πλαίσιο αυτό, οι φιλελεύθεροι πολιτικοί αντιμετώπιζαν με δυσπιστία κάθε εξέλιξη που ισχυροποιούσε τα βρετανικά συμφέροντα στο Ιόνιο κράτος. Αυτή τους η δυσπιστία διατυπώθηκε με ενστάσεις που επικεντρώνονταν στο ύψος του εκδιδομένου από την Ιονική νομίσματος και το αντίκρισμά του, ενώ η Βουλή (στην οποία ο Douglas είχε διαβιβάσει τον φάκελο της Ιονικής) συγκρότησε ειδική επιτροπή για να εξετάσει το θέμα. Κατά την άποψη του Αρμοστή, η συγκρότηση της επιτροπής συνιστούσε κωλυσιεργία, στην οποία απάντησε με διάλυση της Βουλής και προκήρυξη εκλογών. Στη νέα Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές, βέβαια, οι φιλελεύθεροι βρέθηκαν ενισχυμένοι, αλλά το νεκρό κοινοβουλευτικά μεσοδιάστημα, επέτρεψε στον Douglas να μεταθέσει το θέμα της Ιονικής στην πιο συντηρητική Γερουσία. Και στη Γερουσία, όμως, οι εξελίξεις δεν στάθηκαν ιδιαίτερα ευνοϊκές, τουλάχιστον αρχικά. Ο τότε πρόεδρος, Δ.Α. Χαλικιόπουλος θεωρούσε ότι το θέμα έπρεπε να ρυθμιστεί από τη Βουλή, ενώ πολλοί γερουσιαστές που προέρχονταν από τις τάξεις της γαιοκτητικής αριστοκρατίας έθεταν ως προϋπόθεση της επίνευσής τους τη δυνατότητα δανεισμού τους από την Ιονική με εγγύηση τη γη τους[32]. Παρόμοια με τον Δ.Α. Χαλικιόπουλο στάση κράτησε και ο διάδοχός του Κόμης Βιλέττας.
Εκτός από τους Επτανησίους πολιτικούς, σκεπτικιστική, αν όχι αρνητική, στάση κράτησε και ο Θησαυροφύλακας του Ιονίου Κράτους, Στρατηγός Woodhouse. Ο Βρετανός αξιωματικός δεν επιθυμούσε την ίδρυση της Ιονικής, τουλάχιστον με τη μορφή που είχε προταθεί, καθώς έπληττε τα προσωπικά του συμφέροντα. Διαχειριζόμενος τον ασφαλέστερο αποταμιευτικό θεσμό των νησιών, ο Θησαυροφύλακας είχε αναπτύξει προσωπική τραπεζική δραστηριότητα στον χώρο του ιδρύματος. Ως εκ τούτου, πρόβαλλε ως θεματοφύλακας του Ιόνιου Κράτους και επιτιμητής των προθέσεων των Βρετανών επενδυτών. Ο ρόλος του Woodhouse έφερε τον Αρμοστή προ εκπλήξεως, οδηγώντας τον να προτείνει στους Ward και Hunter να αποδεχθούν μετριότερα προνόμια για την υπό ίδρυση τράπεζα[33].
Οι αντιδράσεις των Επτανησίων πολιτικών και του Woodhouse διατήρησαν τα πράγματα σε σχετική στασιμότητα για έξι περίπου μήνες, ασκώντας ισχυρή πίεση στο επενδυτικό σχήμα του Λονδίνου. Όταν, μάλιστα, τον Οκτώβριο του 1839, μία τοπική πρωτοβουλία για την ίδρυση αμιγώς επτανησιακής τράπεζας έδειχνε να κερδίζει έδαφος[34], η ομάδα του Wright, ήταν έτοιμη να αποδεχθεί ό,τι η επιμονή του Αρμοστή Douglas μπορούσε να εξασφαλίσει. Ένα θέσπισμα (Atto di Governo στην ορολογία της εποχής) της Γερουσίας, με ημερομηνία 23/10/1839[35], έκανε δεκτή την αίτηση που είχαν υποβάλει οι Ward και Hunter εξ ονόματος των επενδυτών. Το θέσπισμα αυτό αναγνώριζε μεν εικοσαετές αποκλειστικό εκδοτικό δικαίωμα στην τράπεζα, διέγραφε δε τον όρο «Κρατική» από τον τίτλο της (η προταθείσα ονομασία ήταν “Ionian State Bank”), ενώ περιόριζε την έκδοση χαρτονομίσματος στο ήμισυ του κεφαλαίου της[36].
Σε ακολουθία του παραπάνω θεσπίσματος και σε συνδυασμό με τις επαφές των επενδυτών της Ιονικής με τη βρετανική κυβέρνηση, η ιδρυτική πράξη της Ιονικής Τράπεζας υπεγράφη στο Λονδίνο στις 14 Σεπτεμβρίου του 1840. Φυσικά, χρειάζονταν πολύς χρόνος και αρκετά χρονοβόρες διαδικασίες για να εκδοθεί το βασιλικό διάταγμα (Royal Charter) που αναγνώριζε την Ιονική από πλευράς του βρετανικού κράτους και το οποίο εξεδόθη μόλις το 1844[37].


Η λειτουργία της Ιονικής

Ι. Επτάνησα

Παρά τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω σχετικά με τις επιδιώξεις των επενδυτών της Ιονικής, που, για πολλούς, έρχονταν σε αντίθεση προς τα συμφέροντα των Επτανησίων[38], κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι η λειτουργία της τράπεζας υπήρξε ευεργετική για τα νησιά και τον πληθυσμό τους. Φυσικά, δεν είναι της παρούσης να κριθεί το μέγεθος των ωφελημάτων, ούτε να παρατεθούν εικασίες για τον θετικότερο ή μη ρόλο που θα είχε μια τοπική τράπεζα, αν είχαν τελεσφορήσει οι προσπάθειες του 1837 ή της ομάδας του Βιάρου Καποδίστρια δύο χρόνια αργότερα.
Ένα στοιχείο που, αναμφισβήτητα, είχε θετική επίδραση στην οικονομία και την κοινωνία των Επτανήσων, ήταν η επιβεβλημένη από τις γεωγραφικές συνθήκες οργάνωση της Ιονικής Τράπεζας σε υποκαταστήματα. Ήδη από το 1840 η Ιονική εγκαινίασε καταστήματα στην Κέρκυρα, την Κεφαλονιά και τη Ζάκυνθο. Η λειτουργία τους ευνόησε τις οικονομικές συναλλαγές μεταξύ των νησιών, οι οποίες αυξήθηκαν σε αριθμό και όγκο, ενοποιώντας τις οικονομίες τους, προάγοντας τις επαφές και τις συμπράξεις μεταξύ των κατοίκων τους.
Η ομογενοποίηση του Ιόνιου οικονομικού χώρου έγινε ακόμη πιο σαφής με τον άμεσο διορισμό πρακτόρων της Ιονικής στην Μάλτα, την Ανκόνα, τη Βενετία και την Τεργέστη. Το δίκτυο των πρακτόρων της τράπεζας διευρύνθηκε ακόμη περισσότερο από τον Δεκέμβριο του 1843 μέχρι το 1845, οπότε η Ιονική βρέθηκε να διαθέτει αντιπροσώπευση σε έναν τεράστιο οικονομικό χώρο από το Λονδίνο μέχρι την Αλεξάνδρεια[39]. Οι Επτανήσιοι επιχειρηματίες και έμποροι μπορούσαν πλέον να κινηθούν με άνεση σε ένα διευρυμένο διεθνές περιβάλλον, να επεκτείνουν τις επιχειρήσεις και τον κύκλο εργασιών τους, κερδίζοντας σε χρήμα, αναγνώριση και εμπειρία.
Εμπειρίες απέκτησαν οι Επτανήσιοι και μέσω της υπηρεσίας τους στα διάφορα κλιμάκια της τράπεζας. Αν και, αρχικά τουλάχιστον, το διευθυντήριο του Λονδίνου προτιμούσε να διορίζει Βρετανούς στις κρίσιμες θέσεις, αργά, αλλά σταθερά, αυξάνονταν οι θέσεις που στελεχώνονταν από Επτανησίους. Η κατάρτιση που λάμβαναν τα στελέχη αυτά είχε επίδραση στον οικονομικό, αλλά και τον πολιτικό πολιτισμό των νησιών και, μετά την Ένωση, του ελληνικού κράτους εν γένει.
Επίσης, οι καταθετικές και δανειοδοτικές υπηρεσίες[40] που πρόσφερε η Ιονική Τράπεζα, οδήγησαν, εν πολλοίς, σε σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις στα Επτάνησα. Όπως ανεφέρθη παραπάνω, δύο φαινόμενα μάστιζαν την κυκλοφορία του χρήματος και τις δανειακές συναλλαγές στα Επτάνησα: η τοκογλυφία και ο αποθησαυρισμός. Η έναρξη των εργασιών της Ιονικής έδωσε ένα καινούριο στίγμα στην τοπική αγορά χρήματος, παρ’ ότι τα αποτελέσματα έγιναν αισθητά ύστερα από αρκετά χρόνια. Με την εμφάνιση της τράπεζας και τη σταδιακή αποδοχή της από τους ντόπιους[41], άρχισε να αλλάζει η συμπεριφορά των τελευταίων απέναντι στο χρήμα: τα κεφάλαια δεν αποθησαυρίζονταν αλλά κατατίθονταν και τοκίζονταν[42], ενώ τα επιχειρηματικά δάνεια χορηγούνταν πια με βάση ορθολογικούς όρους και όχι τις προσωπικές σχέσεις και το κοινωνικό status του πιστωτή και του δανειζομένου. Ως εκ τούτου, τα δανειζόμενα κεφάλαια έπρεπε να επενδύονται αποδοτικά, προκειμένου να εξυπηρετούνται τα δάνεια[43]. Το τελευταίο αυτό στοιχείο, σε συνδυασμό με την άρση των μερκαντιλιστικών κωλυμάτων με την άρση της Προστασίας και την Ένωση των Επτανήσων με το Βασίλειο της Ελλάδος, είχε ως αποτέλεσμα την «απογείωση» του δευτερογενούς τομέα, με επίκεντρο την Κέρκυρα.

Κατά την περίοδο της Προστασίας, το Ιόνιο Κράτος βρήκε στην Ιονική έναν μεγάλο πιστωτή, ο οποίος παρείχε χρηματοπιστωτικές διευκολύνσεις για την υλοποίηση του κρατικού προϋπολογισμού και των δημοσίων έργων. Η πρώτη αίτηση για χορήγηση δανείου ₤15-20.000 έγινε το καλοκαίρι του 1839, αλλά απερρίφθη καθώς η ίδρυση της τράπεζας δεν είχε ακόμη εγκριθεί. Ακολούθησε η σύναψη δανείου ύψους ₤13.000 το 1840, η οποία εγκαινίασε τη χρηματοπιστωτική εξάρτηση του Ιονίου Κράτους από την Ιονική. Κατά την περίοδο της Ένωσης (1864-5) ο κρατικός οργανισμός των Επτανήσων όφειλε στην τράπεζα ₤52.000 με τόκο 4 έως 7%[44]. Οι Ριζοσπάστες και οι υπόλοιποι φιλελεύθεροι των νησιών, πάντως, θεωρούσαν ότι η κατάσταση αυτή επέτρεπε την εκβιαστική απόσπαση προνομίων και την υπαγόρευση της κρατικής πολιτικής από πλευράς της Ιονικής Τράπεζας και των Βρετανών[45]. Αυτή η σχέση δανείων – προνομίων συνεχίστηκε και μετά την Ένωση.

ΙΙ. Ελληνικό Κράτος

Οι πρώτες, υψηλού επιπέδου, επαφές μεταξύ της Ιονικής Τράπεζας και του Ελληνικού Δημοσίου πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων για την Ένωση. Από την αρχή των διαπραγματεύσεων έγινε σαφής η πρόθεση της βρετανικής κυβέρνησης να διασφαλίσει τα προνόμια της τράπεζας στα Επτάνησα[46] και υπό το νέο καθεστώς. Οι ίδιοι οι άνθρωποι της Ιονικής δεν έμειναν, φυσικά, αμέτοχοι. Ήδη το 1865 ενέκριναν δάνεια προς το Ελληνικό Κράτος, ύψους ₤39.000, με αντάλλαγμα το σεβασμό των προνομίων που είχαν παραχωρηθεί στην Ιονική[47]. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, το ευνοϊκό καθεστώς της τράπεζας στα Επτάνησα διασφαλίστηκε τόσο με τη συνθήκη της Ένωσης, όσο και με νόμο του Ελληνικού Κράτους[48].
Με την Ένωση, δύο μεγάλες τράπεζες, η Ιονική και η Εθνική, βρέθηκαν να διεκδικούν την πρωτοκαθεδρία στη χώρα και τις υπόλοιπες ελληνικές περιοχές, οι επιχειρηματίες των οποίων στρέφονταν στην Ελλάδα για την αποταμίευση των κεφαλαίων τους και την εύρεση νέων πόρων. Αν και οι διεθνείς Συνθήκες και οι ελληνικοί νόμοι παραχωρούσαν στην κάθε τράπεζα αποκλειστικότητα σε κάποιες περιοχές, οι δύο χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί επεδίωκαν τη γεωγραφική τους εξάπλωση. Παρά ταύτα, όπως συμβαίνει συνήθως σε περιβάλλον ολιγοπωλίου, οι δύο ανταγωνιστές σέβονταν ο ένας τον άλλο και προχωρούσαν σε άμεση συνεννόηση όταν τα κοινά τους συμφέροντα απειλούνταν[49]. Στο πλαίσιο αυτό η Ιονική και η Εθνική, έπειτα από κατ’ ιδίαν διαπραγματεύσεις, καθόρισαν το πλαίσιο του ανταγωνισμού τους και όρους αμοιβαίου σεβασμού[50].
Παρά ταύτα, το κράτος στηρίζει την Εθνική Τράπεζα, την οποία προφανώς προτιμά ως βραχίονα της νομισματικής του πολιτικής, αλλά και ως χρηματοπιστωτικό φορέα επενδύσεων στον κορμό της χώρας. Αυτή η στάση έγινε σαφής κατά την περίοδο 1871-3, όταν προέκυψε το ζήτημα της παραχώρησης εκδοτικού δικαιώματος και στη Γενική Πιστωτική Τράπεζα[51]. Αν και η απόπειρα της τελευταίας δεν τελεσφόρησε (το αποκλειστικό για τα Επτάνησα εκδοτικό δικαίωμα της Ιονικής ανανεώθηκε για 25 χρόνια το 1880), έγινε σαφές στους μετόχους της Ιονικής ότι στο εξής η τράπεζα θα έπρεπε να αγωνίζεται σκληρά για κάθε ανανέωση του εκδοτικού δικαιώματός της.
Η διαπίστωση αυτή επαληθεύτηκε την περίοδο 1901-5, όταν διεξήχθησαν οι διαπραγματεύσεις για την νέα ανανέωση. Στην ένταση των διαπραγματεύσεων συνέβαλε και η στάση της ελληνικής κυβέρνησης που, στο κλίμα της εποχής, επιθυμούσε μία κεντρική εκδοτική τράπεζα. Στην κατεύθυνση αυτή είναι σαφές ότι το πλεονέκτημα ανήκε στην Εθνική, όχι μόνο γιατί η πλειονότητα των μετόχων της ήταν ελληνικής καταγωγής, αλλά και γιατί δραστηριοποιούταν ήδη στο μεγαλύτερο μέρος της επικράτειας. Με βάση τα παραπάνω, η Εθνική, με την επίνευση της κυβέρνησης, κατέθεσε πρόταση στην Ιονική για συγχώνευση ή εξαγορά του εκδοτικού της δικαιώματος.
Μεγαλύτερη απήχηση είχε η πρόταση για συγχώνευση που κατατέθηκε στα μέσα Μαΐου του 1903. Η πλειονότητα των μετόχων και του διοικητικού συμβουλίου του Λονδίνου αντιμετώπισε θετικά την πρόταση, ενώ δέχτηκε και την εκτίμηση των περιουσιακών στοιχείων στην Ελλάδα από ειδικό κλιμάκιο της Εθνικής. Έπειτα από διαπραγματεύσεις μηνών, στις 10 Σεπτεμβρίου του 1903, η προσφορά της Εθνικής έγινε δεκτή από το διοικητικό συμβούλιο της τράπεζας και τους μετόχους του Λονδίνου. Αντίθετα, οι Έλληνες μέτοχοι, και ιδιαίτερα οι Κερκυραίοι, διαφωνούσαν με την πραγματοποίηση της συγχώνευσης. Η διοίκηση της τράπεζας πρότεινε τότε την πώληση μόνο του εκδοτικού δικαιώματος, με αντίτιμο ₤62.000, αλλά και αυτή η πρόταση απερρίφθη από τους Κερκυραίους μετόχους τον Δεκέμβριο. Παρά τις προσπάθειες του διοικητικού συμβουλίου για την επανέναρξη των διαπραγματεύσεων, οι συζητήσεις διεκόπησαν οριστικά τον Ιανουάριο του 1904.
Η απόρριψη των προτάσεων της Εθνικής, οι οποίες, όπως αναφέραμε, απηχούσαν τις θέσεις της ελληνικής κυβέρνησης, αφαίρεσαν διαπραγματευτική ισχύ από τη διοίκηση της τράπεζας κατά τις συζητήσεις για την ανανέωση του εκδοτικού της δικαιώματος. Παρά ταύτα, και παρά τη θέληση της κυβέρνησης να περιοριστεί το εκδοτικό δικαίωμα σε μία μόνο τράπεζα, η Ιονική πέτυχε την ανανέωση του δικαιώματος για δεκαπέντε ακόμη χρόνια, αν και χωρίς τη δυνατότητα ανανέωσης[52]. Στα 1920, το εκδοτικό δικαίωμα της Ιονικής για τα Επτάνησα μεταβιβάστηκε στην Εθνική.
Την προδιαγεγραμμένη απώλεια του εκδοτικού δικαιώματος η διοίκηση της Ιονικής επέλεξε να την αντιμετωπίσει με επέκταση των εργασιών της σε όρους γεωγραφικής ευρύτητας. Στα 1907 εγκαινιάστηκε το πρώτο πλήρες υποκατάστημα στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου[53]. Η εξέλιξη αυτή σηματοδότησε την πολιτική επέκτασης σε Μεσογειακές περιοχές, ελληνικού, αλλά και βρετανικού ενδιαφέροντος, που, όπως θα δούμε παρακάτω, κράτησε για πενήντα περίπου χρόνια.
Για τα επόμενα του 1907, πάντως, χρόνια, η Μεσογειακή επέκταση της Ιονικής ανεστάλη, λόγω των δραματικών πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια. Το στρατιωτικό κίνημα του 1909 και την περίοδο της συνταγματικής αναθεώρησης ακολούθησαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Αν και οι πολεμικές περίοδοι επιδρούν συνήθως αρνητικά στην επιχειρηματική δραστηριότητα, η Ιονική κατόρθωσε να εκμεταλλευτεί τις περιστάσεις, κυρίως δε την παρουσία των συμμαχικών δυνάμεων της Entente στη Μακεδονία και το Αιγαίο. Ταυτόχρονα, οι Σύμμαχοι βρήκαν στην Ιονική έναν αξιόπιστο χρηματοπιστωτικό οργανισμό για την εξυπηρέτηση των στρατευμάτων και της εν γένει πολιτικής τους στην περιοχή. Η Ιονική ήταν μια τράπεζα με έδρα το Λονδίνο και το διοικητικό συμβούλιό της απαρτιζόταν από Βρετανούς – ως εκ τούτου, η προσήλωσή της στα συμφέροντα της Entente θεωρούταν δεδομένη, αντίθετα από τις υπόλοιπες ελληνικές τράπεζες που, στο κλίμα του Εθνικού Διχασμού, δεν αποτελούσαν φερέγγυους εταίρους. Από την πλευρά της, η Ιονική έσπευσε να ιδρύσει υποκαταστήματα σε περιοχές συμμαχικού ενδιαφέροντος, όπως στην Ερμούπολη, τη Μυτιλήνη, τον Μούδρο και την Καβάλα. Ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες της κατά τη διάρκεια του πολέμου, ο βρετανός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, Granville, πρότεινε η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης να ανατεθεί σε βρετανικές επιχειρήσεις και την Ιονική[54].
Κατά τον Μεσοπόλεμο, η Ιονική συνέχισε την πολιτική της επέκτασης, τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Το 1922 εξαγόρασε το υποκατάστημα της αμερικανικής Guaranty Trust Co στην Κωνσταντινούπολη, το 1924 εγκαινίασε υποκατάστημα στη Νέα Υόρκη, ενώ το 1926 εδραίωσε την παρουσία της στην Κύπρο με υποκατάστημα στη Λευκωσία, το οποίο ακολούθησαν ακόμα τρία σε Λεμεσό, Αμμόχωστο και Λάρνακα. Η οικονομική κρίση του 1929 ανάγκασε την Ιονική σε μερική οπισθοχώρηση. Το υποκατάστημα της Νέας Υόρκης έκλεισε, ενώ εκείνο της Κωνσταντινούπολης πωλήθηκε στην Deutsche Bank. Στα τέλη, πάντως της δεκαετίας του 1930, η Ιονική επανέρχεται δυναμικά στην πολιτική της επέκτασης, εξαγοράζοντας τα 2/3 των μετοχών της Λαϊκής Τράπεζας το 1938.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε ισχυρούς κραδασμούς στην Ιονική Τράπεζα. Δεν ήταν μόνο το ότι ο γερμανικός Blitzkrieg που έθεσε ολόκληρη, σχεδόν, την ηπειρωτική Ευρώπη υπό τον έλεγχο του Άξονα με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση των οικονομικών συναλλαγών, αλλά, κυρίως, η κατοχή της Ελλάδας από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς που έφεραν την Ιονική στο χείλος της καταστροφής. Το ισχυρότερο πλήγμα, πάντως, το δέχτηκε η τράπεζα στα Επτάνησα από τη νέα ιταλική διοίκηση. Οι Ιταλοί, στο πλαίσιο της πολιτικής τους για ενσωμάτωση των Επτανήσων στην Ιταλία, δεν ανέστειλαν απλώς τη λειτουργία της τράπεζας, αλλά προχώρησαν και στην απορρόφηση των περιουσιακών και κεφαλαιακών της στοιχείων στον ιταλικό χρηματοπιστωτικό οργανισμό που ίδρυσαν στα νησιά.
Μετά το τέλος του πολέμου, στο πλαίσιο της σταθεροποίησης του νέου φιλοδυτικού καθεστώτος, της ισχυροποίησης της βρετανικής επιρροής και της εφαρμογής του σχεδίου Marshal στην Ελλάδα, η Ιονική έδειξε να ανακάμπτει στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Το 1949, μάλιστα, προχώρησε σε νέα αγορά μετοχών της Λαϊκής, αποκτώντας τα 4/5 του μετοχικού της κεφαλαίου, ενώ το 1951 άνοιξε υποκατάστημα και στο Κάιρο. Αυτό απετέλεσε και το κύκνειο άσμα της τράπεζας, τουλάχιστον με τη μορφή που αυτή λειτούργησε για περισσότερο από έναν αιώνα.
Ο Κυπριακός Αγώνας και η Αιγυπτιακή Επανάσταση, η αυξανόμενη ένταση του κινήματος της αποαποικιοποίησης και της αναγνώρισης της αμερικανικής υπεροχής στην ανατολική Μεσόγειο από πλευράς της Βρετανίας, σε συνδυασμό με τις απώλειες της Ιονικής κατά τον πόλεμο, οδήγησαν τους βρετανούς μετόχους στην απόφαση να ρευστοποιήσουν την Ιονική εκτός βρετανικών συνόρων. Το 1957, στο πλαίσιο των αθρόων εθνικοποιήσεων, τα αιγυπτιακά υποκαταστήματα της τράπεζας απορροφήθηκαν από την Al-Goumhourieh Bank, ενώ, το ίδιο έτος η Ιονική πώλησε τα υποκαταστήματά της στην Κύπρο στην Chartered Bank. Το 1958 η Ιονική συγχωνεύει τη Λαϊκή, σχηματίζοντας την Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα της Ελλάδος. Το νέο ίδρυμα πωλήθηκε στον όμιλο της Εμπορικής του Στρατή Ανδρεάδη[55], ο οποίος εξασφάλισε, για τον σκοπό αυτόν, δάνειο $1.500.000 με ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους[56]. Στο πλαίσιο του ομίλου της Εμπορικής, η Ιονική δραστηριοποιήθηκε σε νέους, για την εποχή, τομείς, όπως την τουριστική αγορά, ιδρύοντας, το 1959, την Ιονική Τουριστική, η οποία πρωτοστάτησε στην τουριστική ανάπτυξη της χώρας, χρηματοδοτώντας, μάλιστα, την ανέγερση των ελληνικών Hilton Hotels.
Καμπή στην ιστορία της τράπεζας υπήρξε το 1975, οπότε η Ιονική κρατικοποιήθηκε στο πλαίσιο της πολιτικής της κυβέρνησης του Κ. Καραμανλή[57]. Στα χέρια του ελληνικού Δημοσίου, η τράπεζα όχι μόνο δεν μείωσε τη δράση της, αλλά, αντίθετα, απέκτησε νέα δυναμική, καθιστάμενη η τρίτη σε μέγεθος τράπεζα της χώρας. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, μάλιστα, απετέλεσε έναν από τους ισχυρότερους πυλώνες της ελληνικής οικονομικής διείσδυσης στα Βαλκάνια[58], μαζί με την Ε.Τ.Ε. και την Alpha Bank. Η δεκαετία αυτή, όμως, δεν έφερε μόνο την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων και το άνοιγμα των αγορών των χωρών της χερσονήσου του Αίμου, αλλά και τη στροφή της ελληνικής οικονομικής πολιτικής προς την ιδιωτικοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων. Το 1998, η κυβέρνηση του Κ. Σημίτη έλαβε την απόφαση της πώλησης της Ιονικής. Έπειτα από πολλές συζητήσεις και αντιδράσεις, κυρίως από μέρους των εργαζομένων της τράπεζας, η Ιονική πωλήθηκε στον όμιλο της Alpha Bank το έτος 2000.

Συμπεράσματα

Η ομάδα επενδυτών που ίδρυσε την Ιονική Τράπεζα, εμφανίζει τα χαρακτηριστικά εκείνα που διαμόρφωσαν την κυριαρχία του βρετανικού καπιταλισμού στον 19ο αιώνα. Κατ’ αρχήν, η πλειονότητα των μετοχών της τράπεζας ανήκε σε εισοδηματίες της χαμηλής αριστοκρατίας (Low Gentry), αξιωματικούς των βρετανικών ενόπλων δυνάμεων, μεγαλοδικηγόρους και μεγαλέμπορους του Λονδίνου. Το σχήμα αυτό συνδύαζε τα συμφέροντα των γαιοκτημόνων-κεφαλαιούχων με εκείνα των αστών-κεφαλαιούχων του Σίτυ, πραγματώνοντας και στην περίπτωση της Ιονικής αυτό που οι P.J. Cain και A.G. Hopkins αποκάλεσαν Gentlemanly capitalism[59], με μορφή και στρατηγικές που εκπληρώνουν τους όρους της πρωτοπορίας του βρετανικού οικονομικού καπιταλισμού, όπως αυτός ορίστηκε από τους παραπάνω ιστορικούς[60].
Το γεγονός ότι το διοικητικό συμβούλιο της Ιονικής, στην πρώιμη τουλάχιστον μορφή του, δεν απαρτιζόταν από καταρτισμένα στελέχη, αλλά από βασικούς μετόχους, δεν δημιούργησε προβλήματα στον σχεδιασμό και τη διαχείριση του ιδρύματος. Τουναντίον, τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου, στην πλειονότητά τους gentlemen, όπως είδαμε παραπάνω, φαίνεται πως ήταν αρκετά ενημερωμένοι για τη σύγχρονή τους οικονομική σκέψη, προχωρώντας, μάλιστα, σε μια συνθετική διαδικασία, η οποία τους επέτρεψε να χρησιμοποιήσουν προς όφελος της τράπεζας στοιχεία από τη θεωρία, τόσο της Τραπεζικής, όσο και της Νομισματικής Σχολής.
Η ίδρυση και λειτουργία της Ιονικής ως εκδοτική και κύρια καταθετική και πιστωτική τράπεζα των Επτανήσων, τόσο επί Προστασίας, όσο και μετά της Ένωση, σε συνδυασμό με τη διατήρηση της βάσης της στο κέντρο της βρετανικής αυτοκρατορίας, ενεργοποίησαν μια σειρά από ιδιαίτερες, σε σχέση με τις άλλες βρετανικές τράπεζες της εποχής, παραμέτρους, τις οποίες η διοίκηση της τράπεζας χειρίστηκε με δεξιοτεχνία μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Η οργάνωση και η λειτουργία της Ιονικής σε Βρετανία και Επτάνησα (αργότερα Ελλάδα), καθώς και η μετοχική της σύνθεση, συνηγορούν στη θεώρησή της ως την πρώτη ευρωπαϊκή πολυεθνική τράπεζα.
Στο πλαίσιο αυτό, η Ιονική λειτούργησε ταυτόχρονα ως εθνική (επτανησιακή, ελληνική) και αυτοκρατορική (βρετανική) τράπεζα, συνδυάζοντας την εξυπηρέτηση των ελληνικών και των βρετανικών συμφερόντων, πάντα με γνώμονα την ισχυροποίησή της και τα οφέλη των μετόχων της. Θέτουμε ως παραδείγματα την στήριξη του ελληνικού ταμείου Σταφίδας, και τη χρηματοπιστωτική υποστήριξη των δυνάμεων της Entente κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο[61]. Στο τέλος της λειτουργίας της υπό το πρώτο ιδιοκτησιακό καθεστώς, πάντως, η Ιονική φαίνεται ότι ταυτίστηκε περισσότερο με τα βρετανικά γεωπολιτικά συμφέροντα, στάση η οποία ανάγκασε τους μετόχους της να ρευστοποιήσουν την περιουσία και τις εργασίες της εκτός Ηνωμένου Βασιλείου.
Η ριζική μεταβολή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της τράπεζας που πραγματοποιήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, άλλαξε, εν πολλοίς τους όρους λειτουργίας και τις στρατηγικές επιλογές του ιδρύματος, δεν έφερε, όμως, την Ιονική στην παρακμή και την αφάνεια. Αν και η υφιστάμενη διαθέσιμη βιβλιογραφία δεν μας επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλών και ευρείας κλίμακας συμπερασμάτων, φαίνεται ότι το στελεχιακό δυναμικό της τράπεζας ακολούθησε γενικά την επιχειρησιακή παράδοση της Ιονικής. Η δυναμικότητα, η επέκταση και ο «αέρας» της μεγάλης τράπεζας, απετέλεσαν χαρακτηριστικά της Ιονικής, ακόμη και υπό την ιδιοκτησία του κράτους. Ως εκ τούτου, όταν στα μέσα της δεκαετίας του 1990 οι τραπεζικές αγορές των Βαλκανίων άνοιξαν, η Ιονική δεν μπορούσε να απέχει.
Τα χαρακτηριστικά της μεγάλης, επιτυχημένης και κοσμοπολίτικης τράπεζας, βρίσκονται πλέον στη διάθεση του ομίλου της Alpha Bank. Ο βαθμός στον οποίο ο τραπεζικός αυτός οργανισμός έχει ενσωματώσει τα χαρακτηριστικά της Ιονικής ή εμπνέεται από τη φιλοσοφία της, δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί. Η Alpha Bank έχει ενσωματώσει πλήρως την Ιονική, αφομοιώνοντάς την και λεκτικά. Το μόνο που έχει μείνει από την πρώτη τράπεζα στον ελληνικό χώρο, την πάλαι ποτέ πολυεθνική και ισχυρή Ιονική Τράπεζα, είναι το παλιό κτήριο στο ιστορικό κέντρο της Κέρκυρας που, κτισμένο από τον αρχιτέκτονα Ν. Χρόνη στα 1846, στέγασε την έδρα της Ιονικής στα Επτάνησα και την Ελλάδα και σήμερα φιλοξενεί το Μουσείο Νομισμάτων της Ιονικής Τράπεζας.

Βιβλιογραφία

ελληνική

· Γρόλλιος Κωνστ., Αντιστασιακοί Αγώνες στα Επτάνησα Κατά τα Μέσα του ΙΘ΄ Αιώνα, Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κερκύρας τόμος 6, 1969.
· Νικολετόπουλος Δημ., Το χρονικό ιδρύσεως της Ιονικής Τραπέζης Ltd., Πρακτικά Συνεδρίου Εταιρείας Οικονομικής Ιστορίας, 1996 (ανάτυπο).
· Σπίγγος Θ., Επτάνησα (1864-1874) από την Ένωση στην Ενσωμάτωση, 2002,
· Χυτήρης Γερ., Δομή και λειτουργία της εφτανησιώτικης κοινωνίας (από τον 16ο ως τον 19ο αιώνα), Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κερκύρας τόμος 12, 1975.
· Χυτήρης Γερ., Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 1988.
· Χυτήρης Γερ., Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα την επομένη της Ενώσεως και οι αναφορές του Άγγλου προξένου, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 1981.

ξενόγλωσση

· Cottrell Philip L., Founding a Multinational Financial Enterprise: Ionian Bank, 1833-1849, The Creators and the Creation of Banking Enterprises in Europe from the 18th to the 20th Century, Alpha Bank Historical Archives, 2002.
· Gekas S., Business Culture and Entrepreneurship in the Ionian Islands Under British Rule, 1815-1864, Working Paper No. 89/05, L.S.E. – D.E.H. 2005.
· Gekas S., Credit, Bankruptcy and Power in the Ionian Islands under British Rule, XIV International Economic History Congress, 2006.
· Gekas S., Nineteenth-century Greek port towns. History, historiography and comparison. The case of the marine insurance companies, Economic History Society Annual Conference, Royal Holloway, April 2004.
· Gounaris Basil C., Doing Business in Macedonia: Greek Problems in British Perspective (1912-1921), European Review of History, 5/2 (1998).
· Tsardanidis Ch.& Karafotakis Ev., Greece’s economic diplomacy towards the Balkan countries, άρθρο διαθέσιμο στην ιστοσελίδα www.sam.gov.tr/perceptions/Volume5/September-November2000/VolumeVN3CHARALAMBOS.pdf, τελευταία επίσκεψη 22/5/07.

Αρχεία

· Treaty between Great Britain, France, Russia, and Greece, respecting the Union of the Ionian Islands to the Kingdom of Greece. Signed at London, 29th March, 1864, πρωτότυπο κείμενο, διαθέσιμο στον ιστότοπο του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών (www.ypex.gov.gr/NR/rdonlyres/3951EFFE-BE82-4E75-A710-91C7D73CECB7/0/1864_london_treaty.doc), τελευταία επίσκεψη 5/5/07.
· Πρακτικά συνεδριάσεων Διοικητικού Συμβουλίου Ιονικής Τράπεζας (Court of Directors Minute Books):
o Ιανουάριος 1837 – Απρίλιος 1942 ` (http://library-2.lse.ac.uk/archives/pdf/ionian-bank/Vol1-part%201.pdf)
o Οκτώβριος 1901 – Απρίλιος 1903 (http://library-2.lse.ac.uk/archives/pdf/ionian-bank/Vol9-part%201.pdf)
o Απρίλιος 1903-Μάρτιος 1905 (http://library-2.lse.ac.uk/archives/pdf/ionian-bank/Vol9-part%202.pdf)
o Ιούλιος 1913 – Ιανουάριος 1915 (http://library-2.lse.ac.uk/archives/pdf/ionian-bank/Vol11-part%202.pdf)
o Μάιος 1916 – Δεκέμβριος 1917 (http://library-2.lse.ac.uk/archives/pdf/ionian-bank/Vol12-part2.pdf)
Διαθέσιμα στον ιστότοπο της βιβλιοθήκης του London School of Economics: http://library-2.lse.ac.uk/archives, τελευταία επίσκεψη 5/6/07.

λεξικά

· Χρυσοβιτσιώτης Ι., Σταυρακόπουλος Ι., Λεξικό Ελληνοαγγλικό & Ελληνοαγγλικό Εμπορικών-τραπεζικών και χρηματο-οικονομικών Όρων, Παπαζήση 20015.
· Stavropoulos D.N. & Hornby A.S., Oxford English-Greek Learner’s Dictionary, O.U.P. 1998.

βοηθήματα

· Boyce G. & Ville S., Η εξέλιξη των σύγχρονων επιχειρήσεων, Αλεξάνδρεια, 2005.
· Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Έλλη, Πρεσβείες της βενετοκρατούμενης Κέρκυρας (16ς-18ος αι.), Γ.Α.Κ.-ΑΝ.Κ., 2002.
· Καραγιαννόπουλος Ι., Το Βυζαντινό Κράτος, Βάνιας 2001.
· Κορδάτος Γ., Ιστορία της Ελλάδας, Τόμος ΧΙΙ, 20ος Αιών, 1958.
· Λούντζης Ερμ., Περί της πολιτικής καταστάσεως των Επτανήσων επί Ενετών, Αναστατικές Εκδόσεις (ανατύπ.).
· Μπότσης Μιλ., Γεωπολιτική Αδριατικής – Ιονίου. Η περίπτωση της Κέρκυρας, Παπαζήσης 2005.
· Τησαρχόντου Η., Τα Φρούρια της Κέρκυρας, 1979.
· Χιώτης Π., Ιστορία Ιονίου Κράτους (1815-1864, τόμος Β΄), Ζάκυνθος, 1874-77.

ιστότοποι

§ http://tovima.dolnet.gr/print.php?e=B&f=12519&m=D04&aa=1, τελευταία επίσκεψη 21/5/07.
§ http://www.farhi.org/Documents/Memories.htm, τελευταία επίσκεψη 17/5/07.
§ https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/index-of-declassified-articles/index-of-declassified-book-reviews-by-title.html, τελευταία επίσκεψη 27/5/07.

Σημειώσεις

[1] Βλ. Μιλ. Μπότσης, Γεωπολιτική Αδριατικής – Ιονίου. Η περίπτωση της Κέρκυρας, Παπαζήσης 2005, σ. 308, υποσημ. 535.
[2] Βλ. σχετικά Κωνστ. Γρόλλιος, Αντιστασιακοί Αγώνες στα Επτάνησα Κατά τα Μέσα του ΙΘ΄ Αιώνα, Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κερκύρας τόμος 6, 1969, σσ. 47-58.
[3] Βλ. Έλλη Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Πρεσβείες της βενετοκρατούμενης Κέρκυρας (16ς-18ος αι.), Γ.Α.Κ.-ΑΝ.Κ., 2002, σσ. 77 – 85 και Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα την επομένη της Ενώσεως και οι αναφορές του Άγγλου προξένου, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 1981, σ. 17. Με τον τρόπο που λειτουργούσε, ο θεσμός του προστυχίου απέδωσε αρνητικά όσον αφορά στη δημιουργία παραγωγικού κεφαλαίου. Στην πραγματικότητα απετέλεσε απλώς έναν τοκογλυφικό μηχανισμό με σκοπό την απομύζηση μεγαλύτερου μέρους της παραγωγής από τους γαιοκτήμονες, οι οποίοι επένδυαν παραγωγικά μικρό μόνο μέρος του συσσωρευμένου πλούτου τους, καθώς ήταν εθισμένοι στην κατανάλωση πολυτελών αγαθών ή επένδυαν σε ακίνητα. Αντίστοιχη είναι η δραστηριότητα των πιο εύρωστων αστών. Σχετικά με τις καταναλωτικές συνήθειες των Κερκυραίων αριστοκρατών, βλ. Έλλη Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Πρεσβείες…, σσ. 119 - 22. Σχετικά με τους αστούς βλ. Γερ. Χυτήρη, Δομή και λειτουργία της εφτανησιώτικης κοινωνίας (από τον 16ο ως τον 19ο αιώνα), Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κερκύρας τόμος 12, 1975, σ. 143.
[4] Ο δανεισμός με ενέχυρο, το οποίο μπορούσε να είναι ρούχο, κόσμημα ή ακίνητο, εξασφάλιζε τον δανειστή, που υποτίθεται ότι για τον λόγο αυτό επέβαλε σχετικά χαμηλή προσαύξηση στην αποπληρωμή του κεφαλαίου. Παρά ταύτα, από την εξέλιξη του φαινομένου, προκύπτει ότι το βλησίδι αποτελούσε συχνά επίφαση για τη χορήγηση υψηλότοκου δανείου, με τα επιτόκια να φτάνουν μέχρι και το 25% μηνιαίως. Βλ. σχετικά Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα… ό.π., σ. 14 και υποσημ., και Γερ. Χυτήρη, Δομή και λειτουργία… ό.π., σσ. 143-4 και υποσημ.
[5] Βλ. Έλλη Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Πρεσβείες…, ό.π., σ. 114 και Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 1988, σ. 31.
[6] Βλ. Έλλη Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Πρεσβείες…, ό.π., σσ. 168-70.
[7] Διαδοχικά: Γάλλοι Δημοκρατικοί, Ιόνιος Πολιτεία, Γάλλοι Αυτοκρατορικοί, Βρετανική Προστασία.
[8] Βλ. σχετικά Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα…, ό.π., σσ. 14-5. Ουσιαστικά, καθ’ όλη τη διάρκεια της βενετοκρατίας και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οι σχέση μεταξύ πιστωτή και χρεώστη διεπόταν συνήθως από μια διάθεση υπενθύμισης των νομοκατεστημένων ταξικών διακρίσεων (S. Gekas, Credit, Bankruptcy and Power in the Ionian Islands under British Rule, XIV IEHC, 2006, σσ. 1-8). Χρειάστηκε η εμπέδωση ενός οργανωμένου χρηματοπιστωτικού συστήματος για να μετασχηματιστεί η σχέση αυτή σε συναλλαγή μεταξύ δύο (τυπικά) ισότιμων μερών.
[9] Με νόμο της 4ης Βουλής, επί Αρμοστείας Άνταμ, βλ. Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα… ό.π., σ. 17 και υποσημ.
[10] Βλ. Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα…ό.π., σ. 9.
[11]Βλ. Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα… ό.π., σ.15 και . Της απόπειρας αυτής είχε προηγηθεί η ίδρυση ενός δημοσίου ταμείου από τον Αρμοστή Nugent (1833), το οποίο, με κεφάλαιο ₤35.000, χορηγούσε δάνεια στους αγρότες με επιτόκιο 6%, εξοφλητέα με την πώληση της παραγωγής σε προκαθορισμένες, ευνοϊκές για τους παραγωγούς, τιμές. Το ταμείο καταργήθηκε τελικά από τον Αρμοστή Douglas το 1834. Βλ. σχετικά Δημ. Νικολετόπουλος, Το χρονικό ιδρύσεως της Ιονικής Τραπέζης Ltd., Πρακτικά Συνεδρίου Εταιρείας Οικονομικής Ιστορίας, 1996 και Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise: Ionian Bank, 1833-1849, The Creators and the Creation of Banking Enterprises in Europe from the 18th to the 20th Century, Alpha Bank Historical Archives, 2002, σ. 67-9.
[12] Παράλληλα με την απροθυμία των ντόπιων κεφαλαιούχων λειτούργησε και η αντίδραση των βρετανών μεγαλεμπόρων, οι οποίοι έβλεπαν τα συμφέροντά τους να πλήττονται (Βλ. Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα…ό.π., σ. 39-40).
[13] Αντίθετα από τον Ναπολέοντα, ο οποίος έβλεπε τα νησιά αποκλειστικά ως προγεφύρωμα για την κατάκτηση οθωμανικών εδαφών και εξασφάλισης των γαλλικών κτήσεων στην Ιταλία. Βλ. σχετικά Μιλτ. Μπότσης, Γεωπολιτική… ό.π., σ. 321, υποσημ. 560 και Η. Τησαρχόντου, Τα Φρούρια της Κέρκυρας, 1979, σσ. 72-4.
[14] Κατά τη δεκαετία του 1830 ο πληθυσμός τους ανερχόταν σε 200.000 περίπου, για να φτάσει στις παραμονές της Ένωσης τις 240.000. Για παράδειγμα, ο πληθυσμός της Κέρκυρας το 1826 ήταν γύρω στις 50.000, ενώ το 1864 ανερχόταν στις 73.453. βλ. σχετικά Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα… ό.π. σσ. 53-5.
[15] Αναφορές στην εισαγωγή βρετανικών προϊόντων από τα Επτάνησα απαντούν σχετικά στα: Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα… ό.π. σσ. 23-4, 30, 79, 81-2, Θ. Σπίγγος, Επτάνησα (1864-1874) από την Ένωση στην Ενσωμάτωση, 2002, σ. 23, S. Gekas, Business Culture and Entrepreneurship in the Ionian Islands Under British Rule, 1815-1864, Working Paper No. 89/05, L.S.E. – D.E.H. 2005, σσ. 5-6, 15.
[16] Αναφερόμαστε στην ακτή από την Αυλώνα της σημερινής Αλβανίας έως το νότιο άκρο της Πελοποννήσου στα ανατολικά και τις ιταλικές περιοχές της Απουλίας και της Καμπανίας στα δυτικά. Οι περιοχές αυτές αποτελούσαν από την αρχαιότητα μέρη του ιόνιου οικονομικού χώρου και διατήρησαν αυτόν το χαρακτήρα μέχρι που τα εθνικά κράτη, τα οποία προέκυψαν από τα μέσα του 19ου αιώνα κι έπειτα, όρθωσαν εμπόδια στην ελεύθερη διακίνηση προσώπων και προϊόντων, διαρρηγνύοντας την οικονομική ενότητα του χώρου, καθιστώντας το Ιόνιο Πέλαγος φράγμα αντί για γέφυρα.
[17] Το λιμάνι της Κέρκυρας κηρύχθηκε «ελεύθερο» το 1826. Αυτό σήμαινε πως τα per tranzito εμπορεύματα που επρόκειτο να εξαχθούν στις απέναντι ακτές πλήρωναν τέλος μόνο 1% (βλ. Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα… ό.π., σ. 9).
[18] Τα έξοδα της βρετανικής στρατιωτικής δύναμης και των μηχανισμών της Προστασίας καλύπτονταν από τις εισφορές του Ιονίου Κράτους. Στο διάστημα 1817-1864, οι Ιόνιοι κατέβαλαν στους Βρετανούς περίπου ₤2,750,000 (σημ. τιμές € 223,383,233!)
[19] Για την ακρίβεια, ο Sir Alexander Wood ήταν ο εδράζων στο Λονδίνο αντιπρόσωπος του κράτους των «Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων».
[20] Αναφέρονται οι John Wright, συνέταιρος σε ιδιωτική τράπεζα του Λονδίνου, Charles Barry Baldwin, δικηγόρος και βουλευτής, Oliver Farrer, δικηγόρος, Sir Andrew Pellett Green, πλοίαρχος του Βασιλικού Ναυτικού και Richard Norman, έμπορος (βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ. 68). Ο J. Wright είχε δραστηριοποιηθεί το 1835 και για την ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, αλλά η απόπειρά του τελικά δεν ευοδώθηκε (βλ. Δημ. Νικολετόπουλος, Το χρονικό ιδρύσεως της Ιονικής Τραπέζης …ό.π., υποσημ. 16).
[21] Βλ. Εισαγωγή σ. 5.
[22] Βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ. 70.
[23] Βλ. υποσημ. 21.
[24] Εκτός από την Ιονική, από το 1835 είχαν ιδρυθεί άλλες πέντε υπερπόντιες τράπεζες, οι οποίες δραστηριοποιούνταν στην Αυστραλία, τη Ν. Αφρική, την Ινδία, τις Δ. Ινδίες και τον Καναδά, βασιζόμενες στην ανάκληση του “Bubble Act” (1722) το 1825. Παρά ταύτα, τέτοιου είδους επιχειρήσεις δεν μπορούσαν να νομιμοποιηθούν, παρά με Ιδιωτικό Κοινοβουλευτικό Νόμο (Private Act of the Parliament) ή Βασιλικό Διάταγμα (Royal Charter) (βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ. 63, 65). Ίσως αυτό να είχαν υπ’ όψιν οι επενδυτές της ομάδας του Wright όταν αποφάσισαν να ιδρύσουν την τράπεζα με βάση την Ιόνια Νομοθεσία.
[25] Βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ. 71.
[26] Η έκδοση χαρτονομισμάτων και η κοπή κερμάτων ήταν ιδιαίτερα επικερδής για τον κάτοχο του δικαιώματος. Η περιεκτικότητα των μεταλλικών νομισμάτων υπολειπόταν σε καθαρότητα μετάλλου σε σύγκριση προς την ονομαστική του αξία (συνήθως ήταν 9/10). Τη διαφορά αυτή (το κέρδος νομισματοκοπής) καρπωνόταν ο εκδότης.
[27] Αντίθετα από την πλειονότητα των νομισμάτων της εποχής που αντιστοιχούσαν σε ίσης αξίας μέταλλα (κυρίως χρυσό και άργυρο), η έκδοση χαρτονομισμάτων με βάση την εξόφληση συναλλαγματικών δημιουργούσε χρήμα εκ του μηδενός. Μία συναλλαγματική αντιπροσωπεύει ίσης αξίας χρήμα ή προϊόντα, τα οποία, με την πώλησή τους στον καταναλωτή, μετατρέπονται επίσης σε χρήμα. Συνεπώς, η έκδοση χαρτονομίσματος με βάση μια συναλλαγματική, ουσιαστικά διπλασιάζει μια ποσότητα χρήματος που ήδη βρίσκεται σε κυκλοφορία εντός του οικονομικού κυκλώματος.
[28] Ο όρος αυτός αντικατόπτριζε τις κυρίαρχες απόψεις των θεωρητικών της βρετανικής Τραπεζικής Σχολής, οι οποίοι υποστήριζαν ότι οι εκδοτικές τράπεζες θα πρέπει να ρυθμίζουν ελεύθερα την έκδοση και κυκλοφορία χαρτονομισμάτων με βάση την προεξόφληση συναλλαγματικών (Βλ. Ι. Χρυσοβιτσιώτης, Ι. Σταυρακόπουλος, Λεξικό Ελληνοαγγλικό & Ελληνοαγγλικό Εμπορικών-τραπεζικών και χρηματο-οικονομικών Όρων, Παπαζήση 20015, λήμμ. “banking principle”, σ. 84).
[29] Παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι επενδυτές της Ιονικής δεν δίσταζαν να αντλήσουν επιχειρήματα και από τις δύο αντίπαλες παρατάξεις οικονομολόγων (Τραπεζική –Νομισματική Σχολή) προκειμένου να υποστηρίξουν τα συμφέροντα της ομάδας τους, αλλά και να σχεδιάσουν τη λειτουργία της τράπεζας. Οι οπαδοί της Νομισματικής Σχολής (από τους οποίους προέρχονται οι μονεταριστές) υποστήριζαν μεν την αποκλειστικότητα μίας μόνης εκδοτικής τράπεζας σε μια οικονομία, αλλά ταυτόχρονα θεωρούσαν (αντίθετα προς την Τραπεζική Σχολή και το μοντέλο που υιοθέτησε η Ιονική) ότι η κυκλοφορία χαρτονομίσματος πρέπει να αντιστοιχεί σε ίσης αξίας αποθέματα χρυσού (Βλ. Ι. Χρυσοβιτσιώτης, Ι. Σταυρακόπουλος, Λεξικό…ό.π., λήμμ. “currency principle, σ. 259).
[30] Βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ. 72.
[31] Αξίζει να αναφερθεί ότι το νομικό κενό για την ίδρυση στα Επτάνησα τράπεζας με τη μορφή ανώνυμης εταιρείας, δηλαδή ενός επιχειρηματικού σχήματος που ήταν άγνωστο στο ρωμαϊκό και το βενετικό και, συνεπώς, στο Ιόνιο Δίκαιο, είχε καλυφθεί από τον νόμο 78/1837 «Περί συστάσεως Ανωνύμων Εταιρειών», καίτοι άφηνε ασαφή κάποια δευτερεύοντα ζητήματα (βλ. Δημ. Νικολετόπουλος, Το χρονικό ιδρύσεως της Ιονικής Τραπέζης …ό.π.
[32] Το ζήτημα της εγγείου υποθήκευσης απασχολούσε ιδιαίτερα τους επενδυτές της Ιονικής, καθώς τα θέματα που αφορούσαν στην έγγειο ιδιοκτησία ρυθμίζονταν ακόμη με βάση το βενετικό δίκαιο, όπως αυτό είχε ενσωματωθεί στο Σύνταγμα που είχε εισαχθεί από τον Αρμοστή Maitland και είχε επικυρωθεί από το βρετανικό Στέμμα. Ως εκ τούτου, ίσχυαν δύο απαρχαιωμένες αρχές που δημιουργούσαν κώλυμα για την έκδοση δανείων με έγγειο εγγύηση: η προτίμησις και το αναπαλλοτρίωτο των τιμαρίων. Σχετικά με την προτίμηση βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Βάνιας 2001, σ.435. Σχετικά με το αναπαλλοτρίωτο των τιμαρίων βλ. Ερμ. Λούντζης, Περί της πολιτικής καταστάσεως των Επτανήσων επί Ενετών, Αναστατικές Εκδόσεις (ανατύπ.), σσ. 188-202.
[33] Βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ. 75.
[34] Ήδη από τον Μάρτιο του 1839 είχε δραστηριοποιηθεί μια ομάδα Επτανησίων επενδυτών, αστών και μελών της γαιοκτητικής αριστοκρατίας, με επικεφαλής τον Κόμη Βιάρο Καποδίστρια, προκειμένου να ιδρυθεί αμιγώς επτανησιακή τράπεζα με βάση τον νόμο 83/1837. Η ομάδα αυτή είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει 40.000 τάληρα ως κεφάλαιο μέχρι τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Όταν, όπως ο νόμος 83/1837 όριζε, ζήτησαν τη συμμετοχή της κυβέρνησης, η Αρμοστεία και η Γερουσία επέσπευσαν τις διαδικασίες νομιμοποίησης της πρότασης της Ιονικής (βλ. Δημ. Νικολετόπουλος, Το χρονικό ιδρύσεως της Ιονικής Τραπέζης …ό.π.).
[35] Το εν λόγω θέσπισμα δημοσιεύτηκε στις 25/10, στοιχείο που οδηγεί πολλούς να θεωρούν ότι πραγματοποιήθηκε προχρονολόγησή του, προκειμένου να ακυρωθεί πρακτικά η πρόταση της ομάδας του Βιάρου Καποδίστρια που κατετέθη στις 24/10 (βλ. Δημ. Νικολετόπουλος, Το χρονικό ιδρύσεως της Ιονικής Τραπέζης …ό.π.).
[36] βλ. Δημ. Νικολετόπουλος, Το χρονικό ιδρύσεως της Ιονικής Τραπέζης …ό.π. και . Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σσ. 79-80.
[37] Βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σσ. 83-4.
[38] Βλ. Θ. Σπίγγος, Επτάνησα (1864-1874)… ό.π., σ. 94.
[39] Βλ. . Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ.σ. 97-100.
[40] Το καταθετικό επιτόκιο της Ιονικής ανερχόταν στο 4%, ενώ το πιστωτικό στο 6-7%, σε αντίθεση με τα (μη τοκογλυφικά) επιτόκια της αγοράς που, κατά τον νόμο, μπορούσαν να φτάσουν έως το 10% (βλ. Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα… ό.π., σ. 36). Παρά ταύτα, ο Π. Χιώτης αναφέρει διαφορετικού ύψους επιτόκια, διαφοροποιούμενα, ακόμη και με βάση την υπηκοότητα του καταθέτη. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι, για τους Επτανησίους, το καταθετικό επιτόκιο ανερχόταν στο 3% και το πιστωτικό στο 9%. Αντίθετα, οι Βρετανοί καταθέτες απολάμβαναν καταθετικό επιτόκιο της τάξης του 6% (!) (βλ. σχετικά Π.Χιώτης, Ιστορία Ιονίου Κράτους (1815-1864, τόμος Β΄), Ζάκυνθος, 1874-77, σ. 140.
[41] Κατά τις πρώτες δεκαετίες που ακολούθησαν την ίδρυση της Ιονικής, οι αντιδράσεις των ντόπιων πολιτικών και άλλων παραγόντων σχετικά με τους όρους λειτουργίας της υπήρξαν ποικίλες και σφοδρές. Παρά ταύτα, οι Επτανήσιοι αύξαναν σταδιακά τις συναλλαγές τους με την τράπεζα.
[42] Στα 1862 οι καταθέσεις ιονικών κεφαλαίων ανέρχονταν στις ₤120.000 με τόκο 4%, ξεπερνώντας το μετοχικό κεφάλαιο της τράπεζας (βλ. Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα… ό.π., σ. 20). Εκτός, βέβαια, από την Ιονική, υπήρχαν και άλλες, μικρού μεγέθους, εμπορικές τράπεζες, οι οποίες στα μέσα της δεκαετίας του 1850, συγκέντρωναν καταθέσεις περίπου ₤69.000 (βλ. Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα… ό.π., σ. 36).
[43] Σε αντίθετη περίπτωση επισειόταν η απειλή της προσωποκράτησης και της κατάσχεσης (βλ. Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα… ό.π., σ. 17 και υποσημ.). Παράλληλα, όμως, με τη λειτουργία της Ιονικής, εξακολούθησε η τοκογλυφική δραστηριότητα. Υπάρχου, μάλιστα, αναφορές ότι οι χρεώστες της Ιονικής κατέφευγαν στους τοκογλύφους ώστε να εξυπηρετήσουν τα δάνεια που είχαν συνάψει με την Τράπεζα (Βλ. Γ. Κορδάτος, Ιστορία της Ελλάδας, Τόμος ΧΙΙ, 20ος Αιών, 1958, σσ. 189-90).
[44] Βλ. Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα… ό.π., σ. 63 και S. Gekas, Nineteenth-century Greek port towns. History, historiography and comparison. The case of the marine insurance companies, Economic History Society Annual Conference, Royal Holloway, April 2004, σ. 7.
[45] Βλ. Γερ. Χυτήρης, Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα… ό.π., σημ. 64, σ. 71.
[46] Το εκδοτικό δικαίωμα της Ιονική είχε πάψει να είναι αποκλειστικό από το 1860, δεν είχε, όμως, προκύψει κάποιος ανταγωνιστής (βλ. Θ. Σπίγγος, Επτάνησα (1864-1874)… ό.π., σ.σ. 94).
[47] Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε επιστολή του βρετανού προξένου S.S. Saunders προς τον πολιτικό του προϊστάμενο λόρδο Russell (28/2/1865), ο τόκος για τα δάνεια αυτά θα ήταν 6% στην περίπτωση που το ελληνικό κράτος παραχωρούσε στην Ιονική εκδοτικό δικαίωμα και στην υπόλοιπη επικράτεια, εις βάρος του προνομίου της Εθνικής Τράπεζας. Ο σκληρός ανταγωνισμός των δύο τραπεζών είχε ήδη αρχίσει. (βλ. Γερ. Χυτήρης, Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα… ό.π., σ. 63)
[48] Με το 7ο άρθρο της Συνθήκης του Λονδίνου (Μάρτιος 1864), το Ελληνικό κράτος δεσμευόταν για τον σεβασμό των συμβάσεων του Ιονίου κράτους με άλλα κράτη και επιχειρήσεις, ενώ αναφέρονται ρητά η Ιονική Τράπεζα και το λεγόμενο «Αυστριακό Lloyd». Επίσης, με τον Νόμο περί Αφομοιώσεως της 21ης Δεκεμβρίου 1865 (άρθρα 2ο, 4ο, 6ο και 16ο), το Ελληνικό κράτος αναγνωρίζει για τα Επτάνησα εξαιρέσεις από το εθνικό δίκαιο σε θέματα που αφορούν τα προνόμια και τη λειτουργία της Ιονικής. Βλ. σχετικά Θ. Σπίγγος, Επτάνησα (1864-1874)… ό.π., σ.σ. 70-2.
[49] Κάτι τέτοιο συνέβη σχεδόν αμέσως μετά την Ένωση, όταν ένα επιχειρηματικό σχήμα ομογενών πρότεινε στην κυβέρνηση την ίδρυση τράπεζας κτηματικής πίστης με εκδοτικό δικαίωμα (βλ. Θ. Σπίγγος, Επτάνησα (1864-1874)… ό.π., σ.σ. 94-5).
[50] Βλ. ό.π.
[51] Η Γενική Πιστωτική Τράπεζα ιδρύθηκε τον Μάιο του 1872 από τους ομίλους Βαλτατζή και Συγγρού. Το τότε κυβερνητικό σχήμα του Ε. Δεληγιώργη, που επιθυμούσε η ανάπτυξη της χώρας να χρηματοδοτηθεί από ελληνικά κεφάλαια, είδε στη Γενική Πιστωτική έναν σύμμαχο για την υποβάθμιση της «ξένης» Ιονικής. θυμίζουμε ότι η Εθνική είχε δεσμευτεί για την μη επέκταση του εκδοτικού της δικαιώματος στα Επτάνησα λίγα χρόνια νωρίτερα (βλ. Θ. Σπίγγος, Επτάνησα (1864-1874)… ό.π., σ.σ. 95-7).
[52] Σε αυτό το θετικό αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων, ίσως να συνέβαλε το γεγονός ότι η Ιονική, ήδη από το 1903 (Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου Ιονικής Τράπεζας, 18/5/1903, σ. 175), είχε καταστεί ένας από τους δύο σημαντικότερους (ο άλλος ήταν η Ε.Τ.Ε.) οικονομικούς αρωγούς της Σταφιδικής Τράπεζας της Ελλάδος, η οποία εξυπηρετούσε το ελληνικό δημόσιο χρέος.
[53] Θυμίζουμε ότι στην Αίγυπτο η Ιονική διέθετε πρακτόρευση ήδη από τη δεκαετία του 1840. Βλ. παραπ., σ. 12.
[54]Βλ. Basil C.Gounaris, Doing Business in Macedonia: Greek Problems in British Perspective (1912-1921), European Review of History, 5/2 (1998), σ. 174.
[55] Το βρετανικό τμήμα της Ιονικής, αν και συρρικνωμένο, συνέχισε τη λειτουργία του στο Λονδίνο ως εμπορική τράπεζα μέχρι το 1977.
[56] Ζ. Τζώλης, Στο Λονδίνο 160 χρόνια πριν…Από τον Sir Howard στον Ανδρεάδη και από εκεί στο Δημόσιο, άρθρο διαθέσιμο στον ιστότοπο της εφημερίδας «Το Βήμα» (http://tovima.dolnet.gr/print.php?e=B&f12519&m=D04&aa=1, τελευταία επίσκεψη 25/5/2007).
[57] Με το Π.Δ. 861/5-12-1975
[58] Ch.Tsardanidis & Ev.Karafotakis, Greece’s economic diplomacy towards the Balkan countries, σ. 4, άρθρο διαθέσιμο στον ιστότοπο www.sam.gov.tr/perceptions/Volume5/September-November2000/VolumeVN3CHARALAMBOS.pdf
[59] Πρόκειται για τους καθηγητές Peter Cain του Sheffield Hallam University και A.G Hopkins του University of Cambridge και το έργο τους British Imperialism (1688-1994), Longman, 1994.
[60] Βλ. Philip L. Cottrell, Founding a Multinational Financial Enterprise… ό.π., σ. 124-6.
[61] Υπάρχουν, επίσης, αναφορές για κατασκοπική δράση των διευθυντών των υποκαταστημάτων της Ιονικής σε Κάιρο και Αλεξάνδρεια κατά τη δεκαετία του 1950. Συγκεκριμένα, οι Sir Bickham Sweet- Escott και Robin Brooke φέρονται ως στελέχη της ΜΙ 6. Βλ. σχετικά Edna Anzarut-Turner, Anzarut Memories, κείμενο διαθέσιμο στην ιστοσελίδα http://www.farhi.org/Documents/Memories.htm. Ειδικά για τον Sir Bickham Sweet- Escott, υπάρχουν αναφορές και σε αποχαρακτηρισμένα έγγραφα μυστικών υπηρεσιών (https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/index-of-declassified-articles/index-of-declassified-book-reviews-by-title.html).

(Η παραπάνω εργασία συντάχθηκε από τον Ανδρέα Γραμμένο στο πλαίσιο του Μαθήματος "Ιστορία των Επιχειρήσεων" της Αναπληρώτριας καθηγήτριας Τζ. Χαρλαύτη στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου). Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από τον φίλο συλλέκτη Στέφανο από την Κέρκυρα.