Ένα ζήτημα της ιστορίας της Κέρκυρα που έχει ελάχιστα απασχολήσει τη βιβλιογραφία μέχρι σήμερα, είναι το πρόβλημα των νόθων παιδιών και της αντιμετώπισής του κατά τους αιώνες της Βενετοκρατίας.
Ίσως να φαίνεται απίθανο σε μία εποχή που το θρησκευτικό συναίσθημα ήταν τόσο έντονο και οι κοινωνικές πεποιθήσεις περί ηθικής ήταν τόσο αυστηρές, να υπάρχουν τόσα νόθα παιδιά, ώστε η πολιτεία να πρέπει να λάβει μέτρα. Πράγματι, αναφερόμαστε σε μία εποχή που οι προγαμιαίες σχέσεις δεν ήταν αποδεκτές, αλλά, απεναντίας, καταδικαστέες, και που ο κοινωνικός και κρατικός έλεγχος ήταν ιδιαιτέρως αυστηρός.
Παρά ταύτα, νόθα παιδιά υπήρχαν αρκετά, και η αυστηρή ηθική της εποχής ανάγκαζε πολλούς γονείς να τα εγκαταλείπουν στους δρόμους της πόλης ή των προαστίων, με αποτέλεσμα πολλά να βρίσκουν φρικτό θάνατο, κατασπαρασσόμενα από άγρια ζώα. Το τελευταίο αυτό στοιχείο δεν αποτελεί υπερβολή, αλλά αναφέρεται στην πρόταση των Συνδίκων της Κέρκυρας προς το Συμβούλιο της Κοινότητας, προκειμένου να εγκριθεί η ίδρυση βρεφοκομείου[1].
Τα νόθα έκθετα παιδιά εντοπίζονταν κυρίως στην πόλη της Κέρκυρας και προέρχονταν τόσο από τους αριστοκράτες, όσο και από το πόπολο της πόλης. Βέβαια, οι αριστοκράτες γενικά συνήθιζαν να υποστηρίζουν τις μητέρες των νόθων παιδιών τους, ακόμη και να τα αναγνωρίζουν, επιχειρώντας πολλές φορές να τα εισάγουν και στο Συμβούλιο της Κοινότητας ως νόμιμους διαδόχους τους. Το πρόβλημα των νόθων παιδιών των αριστοκρατών είχε την ίδια προέλευση που είχε και για την ίδια τη Βενετία. Συνήθως, μόνο ένας άνδρας από μία αριστοκρατική οικογένεια παντρευόταν, ώστε η περιουσία να μη διασπάται σε πολλά μικρά μέρη. Αυτό, βέβαια, δεν εμπόδιζε τους υπολοίπους να αναζητούν συντρόφους.
Το μεγαλύτερο μέρος των έκθετων παιδιών, πάντως προερχόταν από τις τάξεις του πόπολου. Ως κύριος λόγος της ύπαρξής τους δεν θεωρείται τόσο η έκπτωση των ηθών, αλλά η πρακτική της εποχής να στεγάζονται μισθοφόροι στρατιώτες στα σπίτια του πόπολου. Οι στρατιώτες αυτοί, επαγγελματίες του πολέμου, σκληροτράχηλοι και εθισμένοι στην αρπαγή, ουκ ολίγες φορές εκμεταλλεύονταν τη φιλοξενία των Κερκυραίων. Ανεξάρτητα από τον τρόπο σύλληψης του νόθου παιδιού, η ντροπή της οικογένειας και της ίδιας της μητέρας ήταν μεγάλη και η κοινωνική κατακραυγή βέβαιη.
Παρά ταύτα, υπάρχουν και μαρτυρίες για την εσκεμμένη έκθεση παιδιών στο βρεφοκομείο, μετά την ίδρυσή του, βέβαια. Η αμοιβή που έδινε το ίδρυμα στις τροφούς των έκθετων παιδιών, φαίνεται πως δελέαζε πολλές φτωχές γυναίκες, οι οποίες είχαν επινοήσει ένα τέχνασμα: άφηναν το παιδί τους έκθετο στο βρεφοκομείο, και αμέσως μετά παρουσιάζονταν ως τροφοί, προκειμένου να θηλάσουν το παιδί και να εισπράξουν παράλληλα την αμοιβή. Αν αναλογιστούμε ότι οι διαδικασίες υιοθεσίας τότε ήταν απλές έως ανύπαρκτες και ότι οι ιθύνοντες του Βρεφοκομείου αισθάνονταν μάλλον ανακούφιση όταν κάποιος πολίτης ζητούσε να υιοθετήσει κάποιο έκθετο, είναι προφανές ότι οι γονείς δεν ήταν δύσκολο να επαναφέρουν το παιδί τους στην οικογένεια όταν έληγε η περίοδος του θηλασμού, άρα και η αμοιβή της τροφού.
Όσα παιδιά δεν ενέπιπταν στην παραπάνω κατηγορία, ζούσαν για μερικά χρόνια μόνο στο Βρεφοκομείο. Στην ηλικία των οκτώ ετών περίπου, σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε, τα αγόρια αναλάμβανε ο Γενικός Προβλεπτής, ο οποίος ως στρατιωτικός διοικητής τα αξιοποιούσε στο στράτευμα, ενώ τα κορίτσια ανατίθεντο σε «φιλεύσπλαχνα πρόσωπα», που καλούνταν να τα αναθρέψουν και να τα «αποκαταστήσουν».
Το Βρεφοκομείο, παρά τη σημαντική υπηρεσία που επιτελούσε προς όφελος της Κέρκυρας, φαίνεται πως δεν είχε σταθερή πηγή εσόδων ώστε να καλύπτει τα λειτουργικά του έξοδα. Η ίδρυσή του πραγματοποιήθηκε με τις εισφορές μελών του Συμβουλίου της Κοινότητας, ενώ τα πάγια έξοδά του καλύπτονταν επίσης από χορηγίες, τόσο του Συμβουλίου, όσο και απλών ανθρώπων. Άλλωστε, σύμφωνα με τον νόμο, κάθε νοτάριος που συνέτασσε μία διαθήκη, ήταν υποχρεωμένος να ρωτά τον πελάτη του αν επιθυμούσε να αφήσει κάτι και στο Βρεφοκομείο:
Διαθήκη με αναφορά το Βρεφοκομείο (17ος αιώνας)
Εν ονόματι του Χριστού αμήν, 1693 ημέρα 10 του Ιουνίου μηνός.... η παρούσα κυράτζα Νάστω, γυνή του ποτέ Κωνσταντή Λουκάνη... ενώ ηυρίσκεται αστενημένη και άρωστη και κοιτόμενη εν τη κλίνη αυτής... Ερωτηθείς από εμένα τον υπογεγραμμένον Νοτάριον εάν θέλη να αφίση τίποτις εις τα Αφεντικά Σπιτάλια[2], ήγουν εις τα μπασταρδίνια, και αυτή αποκριθείς είπε όχι, θέλω ότι η παρούσα μου διαθήκη....
Υπό μαρτυρίας ...
Α.Ν.Κ., Συμβ., Τόμος Λ 2
Είναι πολλές οι διαθήκες στις οποίες ο Νοτάριος απευθύνει το ίδιο ερώτημα προς τον διαθέτη. Σε όσες έχουμε υπόψιν, πάντως, από περιοχές της υπαίθρου, κανείς δεν άφησε κάποιο κληροδότημα, μικρό ή μεγάλο. Γιατί, όμως; Ήταν οι Κερκυραίοι ανάλγητοι ή δεν τους αφορούσε το ζήτημα; Δεν είναι εύκολο να δοθεί μία απάντηση σε αυτό το ερώτημα, είναι βέβαιο, όμως, ότι δεν μπορούμε να κρίνουμε τον άνθρωπο του 17ου ή του 18ου αιώνα με τα δικά μας δεδομένα. Εκείνες τις εποχές, όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενες ευκαιρίες, δεν υπήρχε κράτος Πρόνοιας (με ελάχιστες εξαιρέσεις), αλλά οι πολίτες αντιμετώπιζαν διάφορα ζητήματα με ιδιωτικές πρωτοβουλίες, συστήνοντας μηχανισμούς και ιδρύματα. Ως εκ τούτου, είναι προφανές ότι οι Κερκυραίοι χωρικοί δεν μπορούσαν να δουν ως δικό τους πρόβλημα ένα πρόβλημα της πόλης, άρα ούτε και να συμμετάσχουν στη λύση του.
_________________
Σημειώσεις
[1] Βλ. Νίκος Καραπιδάκης, Civis Fidelis l'avenement et l'affirmation de la citoyennete corfiote (XVIeme-XVIIeme siecles), Peter Lang, 1992, σ. 195, και Έλλη Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Πρεσβείες της βενετοκρατούμενης Κέρκυρας (16ος-18οςαι.), Γ.Α.Κ.-Αρχεία Νομού Κερκύρας, Αθήνα, 2002, σ. 116 και 171.
[2] Αφεντικά Σπιτάλια: δημόσια νοσοκομεία – ιδρύματα.
(το παρόν άρθρο συντάχθηκε από τον Ανδρέα Γραμμένο και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ἡ Κέρκυρα Σήμερα"
Ίσως να φαίνεται απίθανο σε μία εποχή που το θρησκευτικό συναίσθημα ήταν τόσο έντονο και οι κοινωνικές πεποιθήσεις περί ηθικής ήταν τόσο αυστηρές, να υπάρχουν τόσα νόθα παιδιά, ώστε η πολιτεία να πρέπει να λάβει μέτρα. Πράγματι, αναφερόμαστε σε μία εποχή που οι προγαμιαίες σχέσεις δεν ήταν αποδεκτές, αλλά, απεναντίας, καταδικαστέες, και που ο κοινωνικός και κρατικός έλεγχος ήταν ιδιαιτέρως αυστηρός.
Παρά ταύτα, νόθα παιδιά υπήρχαν αρκετά, και η αυστηρή ηθική της εποχής ανάγκαζε πολλούς γονείς να τα εγκαταλείπουν στους δρόμους της πόλης ή των προαστίων, με αποτέλεσμα πολλά να βρίσκουν φρικτό θάνατο, κατασπαρασσόμενα από άγρια ζώα. Το τελευταίο αυτό στοιχείο δεν αποτελεί υπερβολή, αλλά αναφέρεται στην πρόταση των Συνδίκων της Κέρκυρας προς το Συμβούλιο της Κοινότητας, προκειμένου να εγκριθεί η ίδρυση βρεφοκομείου[1].
Τα νόθα έκθετα παιδιά εντοπίζονταν κυρίως στην πόλη της Κέρκυρας και προέρχονταν τόσο από τους αριστοκράτες, όσο και από το πόπολο της πόλης. Βέβαια, οι αριστοκράτες γενικά συνήθιζαν να υποστηρίζουν τις μητέρες των νόθων παιδιών τους, ακόμη και να τα αναγνωρίζουν, επιχειρώντας πολλές φορές να τα εισάγουν και στο Συμβούλιο της Κοινότητας ως νόμιμους διαδόχους τους. Το πρόβλημα των νόθων παιδιών των αριστοκρατών είχε την ίδια προέλευση που είχε και για την ίδια τη Βενετία. Συνήθως, μόνο ένας άνδρας από μία αριστοκρατική οικογένεια παντρευόταν, ώστε η περιουσία να μη διασπάται σε πολλά μικρά μέρη. Αυτό, βέβαια, δεν εμπόδιζε τους υπολοίπους να αναζητούν συντρόφους.
Το μεγαλύτερο μέρος των έκθετων παιδιών, πάντως προερχόταν από τις τάξεις του πόπολου. Ως κύριος λόγος της ύπαρξής τους δεν θεωρείται τόσο η έκπτωση των ηθών, αλλά η πρακτική της εποχής να στεγάζονται μισθοφόροι στρατιώτες στα σπίτια του πόπολου. Οι στρατιώτες αυτοί, επαγγελματίες του πολέμου, σκληροτράχηλοι και εθισμένοι στην αρπαγή, ουκ ολίγες φορές εκμεταλλεύονταν τη φιλοξενία των Κερκυραίων. Ανεξάρτητα από τον τρόπο σύλληψης του νόθου παιδιού, η ντροπή της οικογένειας και της ίδιας της μητέρας ήταν μεγάλη και η κοινωνική κατακραυγή βέβαιη.
Παρά ταύτα, υπάρχουν και μαρτυρίες για την εσκεμμένη έκθεση παιδιών στο βρεφοκομείο, μετά την ίδρυσή του, βέβαια. Η αμοιβή που έδινε το ίδρυμα στις τροφούς των έκθετων παιδιών, φαίνεται πως δελέαζε πολλές φτωχές γυναίκες, οι οποίες είχαν επινοήσει ένα τέχνασμα: άφηναν το παιδί τους έκθετο στο βρεφοκομείο, και αμέσως μετά παρουσιάζονταν ως τροφοί, προκειμένου να θηλάσουν το παιδί και να εισπράξουν παράλληλα την αμοιβή. Αν αναλογιστούμε ότι οι διαδικασίες υιοθεσίας τότε ήταν απλές έως ανύπαρκτες και ότι οι ιθύνοντες του Βρεφοκομείου αισθάνονταν μάλλον ανακούφιση όταν κάποιος πολίτης ζητούσε να υιοθετήσει κάποιο έκθετο, είναι προφανές ότι οι γονείς δεν ήταν δύσκολο να επαναφέρουν το παιδί τους στην οικογένεια όταν έληγε η περίοδος του θηλασμού, άρα και η αμοιβή της τροφού.
Όσα παιδιά δεν ενέπιπταν στην παραπάνω κατηγορία, ζούσαν για μερικά χρόνια μόνο στο Βρεφοκομείο. Στην ηλικία των οκτώ ετών περίπου, σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε, τα αγόρια αναλάμβανε ο Γενικός Προβλεπτής, ο οποίος ως στρατιωτικός διοικητής τα αξιοποιούσε στο στράτευμα, ενώ τα κορίτσια ανατίθεντο σε «φιλεύσπλαχνα πρόσωπα», που καλούνταν να τα αναθρέψουν και να τα «αποκαταστήσουν».
Το Βρεφοκομείο, παρά τη σημαντική υπηρεσία που επιτελούσε προς όφελος της Κέρκυρας, φαίνεται πως δεν είχε σταθερή πηγή εσόδων ώστε να καλύπτει τα λειτουργικά του έξοδα. Η ίδρυσή του πραγματοποιήθηκε με τις εισφορές μελών του Συμβουλίου της Κοινότητας, ενώ τα πάγια έξοδά του καλύπτονταν επίσης από χορηγίες, τόσο του Συμβουλίου, όσο και απλών ανθρώπων. Άλλωστε, σύμφωνα με τον νόμο, κάθε νοτάριος που συνέτασσε μία διαθήκη, ήταν υποχρεωμένος να ρωτά τον πελάτη του αν επιθυμούσε να αφήσει κάτι και στο Βρεφοκομείο:
Διαθήκη με αναφορά το Βρεφοκομείο (17ος αιώνας)
Εν ονόματι του Χριστού αμήν, 1693 ημέρα 10 του Ιουνίου μηνός.... η παρούσα κυράτζα Νάστω, γυνή του ποτέ Κωνσταντή Λουκάνη... ενώ ηυρίσκεται αστενημένη και άρωστη και κοιτόμενη εν τη κλίνη αυτής... Ερωτηθείς από εμένα τον υπογεγραμμένον Νοτάριον εάν θέλη να αφίση τίποτις εις τα Αφεντικά Σπιτάλια[2], ήγουν εις τα μπασταρδίνια, και αυτή αποκριθείς είπε όχι, θέλω ότι η παρούσα μου διαθήκη....
Υπό μαρτυρίας ...
Α.Ν.Κ., Συμβ., Τόμος Λ 2
Είναι πολλές οι διαθήκες στις οποίες ο Νοτάριος απευθύνει το ίδιο ερώτημα προς τον διαθέτη. Σε όσες έχουμε υπόψιν, πάντως, από περιοχές της υπαίθρου, κανείς δεν άφησε κάποιο κληροδότημα, μικρό ή μεγάλο. Γιατί, όμως; Ήταν οι Κερκυραίοι ανάλγητοι ή δεν τους αφορούσε το ζήτημα; Δεν είναι εύκολο να δοθεί μία απάντηση σε αυτό το ερώτημα, είναι βέβαιο, όμως, ότι δεν μπορούμε να κρίνουμε τον άνθρωπο του 17ου ή του 18ου αιώνα με τα δικά μας δεδομένα. Εκείνες τις εποχές, όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενες ευκαιρίες, δεν υπήρχε κράτος Πρόνοιας (με ελάχιστες εξαιρέσεις), αλλά οι πολίτες αντιμετώπιζαν διάφορα ζητήματα με ιδιωτικές πρωτοβουλίες, συστήνοντας μηχανισμούς και ιδρύματα. Ως εκ τούτου, είναι προφανές ότι οι Κερκυραίοι χωρικοί δεν μπορούσαν να δουν ως δικό τους πρόβλημα ένα πρόβλημα της πόλης, άρα ούτε και να συμμετάσχουν στη λύση του.
_________________
Σημειώσεις
[1] Βλ. Νίκος Καραπιδάκης, Civis Fidelis l'avenement et l'affirmation de la citoyennete corfiote (XVIeme-XVIIeme siecles), Peter Lang, 1992, σ. 195, και Έλλη Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Πρεσβείες της βενετοκρατούμενης Κέρκυρας (16ος-18οςαι.), Γ.Α.Κ.-Αρχεία Νομού Κερκύρας, Αθήνα, 2002, σ. 116 και 171.
[2] Αφεντικά Σπιτάλια: δημόσια νοσοκομεία – ιδρύματα.
(το παρόν άρθρο συντάχθηκε από τον Ανδρέα Γραμμένο και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ἡ Κέρκυρα Σήμερα"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου